ხეჭრელა (Frangula alnus) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ხეჭრელა (Frangula alnus), ასევე ცნობილი როგორც ჭყონი, ფოთლოვანი ბუჩქი ან მცირე ზომის ხეა ხეჭრელისებრთა ოჯახიდან. მისი ბოტანიკური სახელწოდებაა Frangula alnus Mill.. ხეჭრელა ფართოდაა გავრცელებული ევროპაში, აზიაში, ჩრდილოეთ ამერიკასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში. საქართველოში თითქმის ყველგან გვხვდება, ტენიან ფოთლოვან და შერეულ ტყეებში, სუბალპურ სარტყლამდე. ხეჭრელას ქერქს, როგორც სამკურნალო საშუალებას, საუკუნეების მანძილზე იყენებდნენ ტრადიციულ მედიცინაში, განსაკუთრებით ყაბზობის სამკურნალოდ.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ხეჭრელისებრთა (Rhamnaceae).
• გვარი: ხეჭრელა (Frangula).
• სახეობა: ჩვეულებრივი ხეჭრელა (Frangula alnus).
• სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ბუჩქი ან მცირე ზომის ხე.
• ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი. ცოცხლობს 50-60 წლამდე.
• სიმწიფის პერიოდი: ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.
• ღერო: სიმაღლე 1.5-3 მეტრი, იშვიათად 7 მეტრამდე. ღერო სწორმდგომია, დატოტვილი.
• ქერქი: ახალგაზრდა ტოტების ქერქი გლუვია, მოწითალო-ყავისფერი, დაფარულია ღია ფერის ოსპებით. ასაკთან ერთად ქერქი ხდება მუქი ნაცრისფერი, თითქმის შავი, გრძივად დახეთქილი.
• ფოთლები: მარტივი, მორიგეობით განლაგებული, ელიფსური ან უკუკვერცხისებრი ფორმის, წაწვეტებული წვერით, კიდემთლიანი ან ოდნავ დაკბილული. ფოთლის სიგრძე 4-7 სმ, სიგანე 2-4 სმ. ფოთლის ზედა მხარე მუქი მწვანეა, ქვედა მხარე - უფრო ღია, შიშველი ან ოდნავ შებუსვილი.
• ყვავილები: პატარა, მომწვანო-მოყვითალო, ორსქესიანი, შეკრებილია ფარისებრ-საგველა ყვავილედებად. ყვავილობს მაის-ივნისში.
• ნაყოფი: წვნიანი, სფერული კურკიანა, დიამეტრით 6-8 მმ. მოუმწიფებელი ნაყოფი მწვანეა, შემდეგ წითლდება, ხოლო სრულ სიმწიფეში შავდება. შეიცავს 2-3 მოყვითალო-ყავისფერ თესლს.
• ფესვები: ხეჭრელას აქვს კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა.
• გავრცელება: ხეჭრელა ფართოდაა გავრცელებული ევროპაში, აზიაში, ჩრდილოეთ ამერიკასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში. საქართველოში თითქმის ყველგან გვხვდება. იზრდება ტენიან ფოთლოვან და შერეულ ტყეებში, ტყის პირებში, მდინარეების და ნაკადულების ნაპირებზე, სუბალპურ სარტყლამდე.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ხეჭრელას ქერქი. ქერქი შეიცავს ანტრაგლიკოზიდებს, ფლავონოიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, საპონინებს, ორგანულ მჟავებს და სხვა ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებს.

შეგროვების წესები: ხეჭრელას ქერქს აგროვებენ ადრე გაზაფხულზე, წვენების მოძრაობის დაწყებამდე, ან შემოდგომაზე, ფოთოლცვენის შემდეგ. ქერქის შეგროვება ხდება ახალგაზრდა ტოტებიდან და ღეროდან. შეგროვებულ ქერქს აშრობენ კარგად ვენტილირებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს, მზის პირდაპირი სხივებისგან დაცულად. გამომშრალი ქერქი ინახება მშრალ, გრილ ადგილას, ქაღალდის ან ქსოვილის ტომრებში. შენახვის ვადა 5 წლამდეა.

ქიმიური შემადგენლობა

ხეჭრელას ქერქი შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:

• ანტრაგლიკოზიდები: ფრანგულაროზიდი A და B, გლუკოფრანგულინი A და B (6-8%).
• ფლავონოიდები: კვერცეტინი, კემპფეროლი, რუტინი და სხვა.
• მთრიმლავი ნივთიერებები: 5-8%.
• საპონინები.
• ორგანული მჟავები: ვაშლმჟავა, ქარვისმჟავა და სხვა.
• ფისები.
• ეთერზეთი: მცირე რაოდენობით.
• ალკალოიდები: კვალი.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ხეჭრელას ქერქს აქვს შემდეგი ძირითადი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• საფაღარათო: ანტრაგლიკოზიდები ჰიდროლიზის შედეგად გარდაიქმნებიან ანტრაქინონებად, რომლებიც აღიზიანებენ მსხვილი ნაწლავის ლორწოვან გარსს, აძლიერებენ პერისტალტიკას და ხელს უწყობენ ნაწლავის შიგთავსის ევაკუაციას.
• ანტიოქსიდანტური: ფლავონოიდები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების მავნე ზემოქმედებისგან.
• ანთების საწინააღმდეგო: ფლავონოიდები და მთრიმლავი ნივთიერებები ამცირებენ ანთებით პროცესებს.
• ანტიმიკრობული: მთრიმლავი ნივთიერებები ავლენენ ანტიბაქტერიულ და სოკოს საწინააღმდეგო მოქმედებას.

გამოყენება მედიცინაში: ხეჭრელას ქერქის პრეპარატები გამოიყენება ყაბზობის, ბუასილის, ნაწლავების ატონიის სამკურნალოდ. საფაღარათო ეფექტი ვლინდება მიღებიდან 8-10 საათის შემდეგ.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხეჭრელას ქერქი ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. მას იყენებენ ნაყენის, ნახარშის, ექსტრაქტის სახით. ხალხური რეცეპტების მიხედვით, ხეჭრელას ქერქს ხმარობენ ყაბზობის, ბუასილის, ნაწლავების ატონიის, ღვიძლის დაავადებების, კანის დაავადებების (ეგზემა, ფსორიაზი) სამკურნალოდ. ასევე, იყენებენ როგორც შარდმდენ და სისხლის გამწმენდ საშუალებას.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ხეჭრელას ქერქის პრეპარატების გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა).