ჟოლო (Rubus idaeus)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ჟოლო (Rubus idaeus) არის ბუჩქოვანი მცენარე, რომელიც მთელ მსოფლიოში ცნობილია თავისი არომატული და ნაზი ნაყოფით. თუმცა, მისი კულინარიული პოპულარობის მიღმა იმალება მდიდარი ისტორია, როგორც მნიშვნელოვანი სამკურნალო მცენარისა. უძველესი დროიდან, განსაკუთრებით ევროპულ ხალხურ მედიცინაში, ჟოლოს ფოთლები ითვლებოდა "ქალის საუკეთესო მეგობრად" რეპროდუქციულ ჯანმრთელობაზე მისი უნიკალური გავლენის გამო. თანამედროვე კვლევები კი ადასტურებენ როგორც ნაყოფის, ისე ფოთლების ანტიოქსიდანტურ და ანთების საწინააღმდეგო პოტენციალს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ვარდისებრნი (Rosaceae);
- გვარი: მაყვალი (Rubus);
- სახეობა: ჩვეულებრივი ჟოლო (Rubus idaeus L.);
- სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ბუჩქი;
- ხანგრძლივობა: ფესვთა სისტემა მრავალწლიანია, ხოლო მიწისზედა ყლორტები – ორწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფი მწიფდება ივნისიდან აგვისტომდე;
- ღერო: სწორმდგომი, 1-2 მეტრამდე სიმაღლის ყლორტები (კანები). პირველი წლის ყლორტები მწვანეა და არ ისხამს ნაყოფს, ხოლო მეორე წლის ყლორტები მერქნება, ისხამს ნაყოფს და შემდეგ ხმება. ღეროები დაფარულია წვრილი, ჯაგრისებრი ეკლებით;
- ქერქი: ახალგაზრდა ღეროებზე ქერქი არ არის გამოხატული, ასაკთან ერთად კი ღია ყავისფერ, აქერცვლად ფენას ივითარებს;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, რთული, კენტფრთისებრი, შედგება 3-5 (იშვიათად 7) კვერცხისებრი ფორმის ფოთოლაკისგან. ფოთლის ზედაპირი მწვანეა, ხოლო ქვედა მხარე დაფარულია ხშირი, ვერცხლისფერ-თეთრი ბუსუსებით, რაც მისი მთავარი განმასხვავებელი ნიშანია;
- ყვავილები: თეთრი, ხუთფურცლიანი, შეკრებილია მცირე, ჩამოკიდებულ მტევნებში;
- ნაყოფი: რთული ნაყოფედი, რომელიც შედგება მრავალი პატარა, წვნიანი, ხავერდოვანი კურკიანასგან. ფერი, როგორც წესი, წითელია, თუმცა არსებობს ყვითელი და შავი ჯიშებიც. მაყვლისგან განსხვავებით, მოწყვეტისას ნაყოფი ადვილად სცილდება ყვავილსაჯდომს და რჩება ღრუ;
- ფესვები: ძლიერი, მხოხავი ფესურა, რომელიც მრავალ ამონაყარს იძლევა;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ევროპასა და აზიის ზომიერ სარტყელში. საქართველოში იზრდება ტყეებში, ტყის პირებზე, ხევებსა და მთის ფერდობებზე;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ჟოლოს ფოთლები (Folium Rubi idaei) და ნაყოფი (Fructus Rubi idaei).
შეგროვების წესები:
- ფოთლები: აგროვებენ გაზაფხულზე და ზაფხულის დასაწყისში, მცენარის ყვავილობამდე. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, რათა შეინარჩუნონ მწვანე ფერი და სასარგებლო ნივთიერებები;
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის დროს. იყენებენ ნედლი, გამხმარი ან გაყინული სახით. გამხმარი ნაყოფი ინარჩუნებს ოფლმდენ თვისებებს;
ქიმიური შემადგენლობა
ჟოლოს ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ფოთლები: შეიცავს დიდი რაოდენობით მთრიმლავ ნივთიერებებს (ტანინებს), ფლავონოიდებს (კვერცეტინი, კემპფეროლი), C ვიტამინს, ორგანულ მჟავებს და ალკალოიდ ფრაგარინს;
- ნაყოფი: უმდიდრესია ანტიოქსიდანტებით, განსაკუთრებით ელაგის მჟავით და ანთოციანინებით. ასევე შეიცავს C ვიტამინს, მანგანუმს, ბოჭკოს, ორგანულ მჟავებს (სალიცილის, ლიმონის, ვაშლის) და არომატულ ნაერთ ჟოლოს კეტონს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ჟოლოს ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ფოთლები: ტრადიციულ მედიცინაში ითვლება, რომ ფოთლები, მასში შემავალი ფრაგარინისა და ტანინების კომპლექსის წყალობით, მოქმედებს როგორც საშვილოსნოს მატონიზირებელი საშუალება. ითვლება, რომ ის ხელს უწყობს მენჯის კუნთების ტონუსის რეგულაციას. გარდა ამისა, მას გააჩნია შემკვრელი და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება;
- ნაყოფი: გამოირჩევა ძლიერი ანტიოქსიდანტური თვისებებით. ელაგის მჟავა და ანთოციანინები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალებისგან. ნაყოფს, განსაკუთრებით გამხმარს, სალიცილის მჟავის შემცველობის გამო, გააჩნია ოფლმდენი და სიცხის დამწევი ეფექტი;
გამოყენება მედიცინაში:
- ფოთლების ჩაი: ფიტოთერაპიაში გამოიყენება როგორც დამხმარე საშუალება ორსულობის ბოლო ტრიმესტრში მშობიარობისთვის მოსამზადებლად (მხოლოდ ექიმის ან სერტიფიცირებული ბებიაქალის მეთვალყურეობით). ასევე გამოიყენება მტკივნეული მენსტრუაციის, დიარეისა და პირის ღრუს ანთებითი პროცესების დროს სავლებად;
- ნაყოფი (განსაკუთრებით გამხმარი): გამოიყენება როგორც ოფლმდენი და სიცხის დამწევი საშუალება გაციებისა და გრიპის დროს;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ჟოლოს ფოთლების ჩაი საუკუნეების განმავლობაში ითვლებოდა საუკეთესო სასმელად ორსულებისთვის (მხოლოდ გვიან ეტაპზე), მშობიარობის გასაადვილებლად. გამხმარი ჟოლოს ჩაი კი კლასიკური "ბებიის რეცეპტია" მაღალი სიცხისა და გაციების დროს.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ფოთლების გამოყენებისას ორსულობის დროს! მისი მიღება დაუშვებელია ორსულობის პირველ ტრიმესტრში. მეორე და მესამე ტრიმესტრში გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ ექიმის ან კვალიფიციური სამედიცინო პერსონალის მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ გაქვთ ჰორმონ-დამოკიდებული დაავადებები, იღებთ სხვა მედიკამენტებს ან გაქვთ ქრონიკული დაავადებები.