მუხა (Quercus) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: მუხა (Quercus) ფართოდ გავრცელებული ფოთოლმცვენი ან მარადმწვანე ხეებისა და ბუჩქების გვარია, რომელიც მიეკუთვნება წიფლისებრთა ოჯახს. მუხა ცნობილია თავისი სიძლიერით, ხანგრძლივი სიცოცხლის ხანგრძლივობით და მრავალმხრივი გამოყენებით. მსოფლიოში ცნობილია მუხის დაახლოებით 600 სახეობა, რომლებიც ძირითადად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ, სუბტროპიკულ და ტროპიკულ სარტყლებში. საქართველოში ბუნებრივად გვხვდება 6 სახეობა: ქართული მუხა (Quercus iberica), ჭოროხის მუხა (Quercus dschorochensis), მაღალმთის მუხა (Quercus macranthera), აღმოსავლური მუხა (Quercus castaneifolia), პონტოური მუხა (Quercus pontica) და იმერული მუხა (Quercus imeretina). მუხა საუკუნეების მანძილზე გამოიყენებოდა, როგორც საშენი მასალა, შეშა, ხოლო მისი ქერქი და რკო სამკურნალო მიზნებისთვის.

ბოტანიკური აღწერა

ოჯახი: წიფლისებრთა (Fagaceae).

გვარი: მუხა (Quercus).

სახეობა: აღწერა მოიცავს ზოგად მახასიათებლებს, რომლებიც საერთოა მუხის სხვადასხვა სახეობებისთვის. კონკრეტული სახეობის აღწერისთვის, საჭიროა დაზუსტდეს სახეობა.

სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ან მარადმწვანე ხე, იშვიათად ბუჩქი.

ხანგრძლივობა: მუხა ხასიათდება ხანგრძლივი სიცოცხლის ხანგრძლივობით. ზოგიერთი სახეობა 1000 წელზე მეტს ცოცხლობს.

სიმწიფის პერიოდი: მუხის სახეობების უმეტესობა ნაყოფმსხმოიარობას იწყებს 20-50 წლის ასაკში.

ღერო: მუხის ღერო მასიურია, სწორმდგომი, დაფარულია სქელი, ღრმად დაშარული ქერქით. სიმაღლეში აღწევს 30-40 მეტრს, ზოგიერთი სახეობა კი 50 მეტრამდე იზრდება.

ქერქი: ახალგაზრდა ტოტების ქერქი გლუვია, მოვერცხლისფრო-მონაცრისფრო, ასაკთან ერთად ქერქი სქელდება, ხდება უხეში, ღრმად დაშარული, მუქი ნაცრისფერი ან მოშავო.

ფოთლები: მუხის ფოთლები მარტივია, მორიგეობით განლაგებული, ფორმა და ზომა ვარირებს სახეობის მიხედვით. უმეტესად ფოთოლი ყუნწიანია, ტყავისებრი, კიდედაკბილული ან ფრთისებრ დაყოფილი. ფერი - მუქი მწვანე.

ყვავილები: მუხა ერთსახლიანი მცენარეა, ანუ მამრობითი და მდედრობითი ყვავილები ერთ ხეზე ვითარდება. მამრობითი ყვავილები შეკრებილია გრძელ, დაკიდებულ საგველა ყვავილედებად, მდედრობითი ყვავილები კი სათითაოდ ან ჯგუფურად სხედან ფოთლების იღლიებში. ყვავილობა ხდება ფოთლების გამოტანასთან ერთად.

ნაყოფი: მუხის ნაყოფი ერთთესლიანი კაკალია, რომელსაც რკო ეწოდება. რკო მოთავსებულია ჯამში, რომელიც წარმოადგენს გამერქნებულ, ქერცლებით დაფარულ ყვავილსაჯდომს. რკო მწიფდება შემოდგომაზე.

ფესვები: მუხას აქვს კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა, ღრმა ძირითადი ფესვით და მძლავრი გვერდითი ფესვებით.

გავრცელება: მუხა ფართოდაა გავრცელებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ, სუბტროპიკულ და ტროპიკულ სარტყლებში. საქართველოში ძირითადად გვხვდება მთისწინეთში და მთის ქვედა და შუა სარტყლებში.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება მუხის ქერქი, ფოთლები და რკო. ქერქს აგროვებენ ადრე გაზაფხულზე, წვენების მოძრაობის დაწყებამდე, ახალგაზრდა ტოტებიდან. ფოთლებს კრეფენ ყვავილობის პერიოდში, ხოლო რკოს - სრული სიმწიფის შემდეგ, შემოდგომაზე.

შეგროვების წესები: ქერქის შეგროვებისას მნიშვნელოვანია, რომ არ დაზიანდეს ხის მერქანი. შეგროვებული ქერქი უნდა გაშრეს კარგად ვენტილირებად ადგილას, მზის პირდაპირი სხივებისგან დაცულად. ფოთლებს აშრობენ ჩრდილში, თხელ ფენად გაშლილს. რკო შეიძლება გაშრეს ღუმელში დაბალ ტემპერატურაზე. გამომშრალი ნედლეული ინახება მშრალ, გრილ ადგილას, ქაღალდის ან ქსოვილის ტომრებში.

ქიმიური შემადგენლობა

მუხის სამკურნალო ნაწილები შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:

• მთრიმლავი ნივთიერებები: ქერქში მთრიმლავი ნივთიერებების შემცველობა აღწევს 10-20%-ს, ფოთლებში - 5-10%-ს. ძირითადად წარმოდგენილია კატექინის ჯგუფის ტანინებით.
• ფლავონოიდები: კვერცეტინი, კემპფეროლი და სხვა.
• ელაგის მჟავა.
• გალის მჟავა.
• ფისები.
• პექტინები.
• სახამებელი.
• ორგანული მჟავები.
• მინერალური ნივთიერებები: კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი, რკინა და სხვა.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

მუხის სამკურნალო ნაწილებს, განსაკუთრებით ქერქს, აქვს შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• შემკვრელი: მთრიმლავი ნივთიერებები უკავშირდებიან ცილებს და წარმოქმნიან დამცავ აპკს ლორწოვან გარსებზე და კანზე.
• ანთების საწინააღმდეგო: მთრიმლავი ნივთიერებები და ფლავონოიდები თრგუნავენ ანთებითი პროცესების განვითარებას.
• ანტიმიკრობული: ავლენენ ანტიბაქტერიულ, ანტივირუსულ და სოკოს საწინააღმდეგო მოქმედებას.
• ჰემოსტატიკური: ხელს უწყობენ სისხლდენის შეჩერებას.
• ანტიოქსიდანტური: ფლავონოიდები, ელაგის და გალის მჟავები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების მავნე ზემოქმედებისგან.

გამოყენება მედიცინაში: მუხის ქერქის პრეპარატები გამოიყენება პირის ღრუს და ყელის ანთებითი დაავადებების (გინგივიტი, სტომატიტი, ფარინგიტი, ტონზილიტი), კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დარღვევების (დიარეა, დიზენტერია), კანის დაავადებების (ეგზემა, დერმატიტი, მცირე ზომის დამწვრობები, ტროფიკული წყლულები), ბუასილის, ჭარბი ოფლიანობის სამკურნალოდ. მუხის ფოთლების ნახარში გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების დროს, ხოლო რკო - როგორც მატონიზირებელი და დიარეის საწინააღმდეგო საშუალება.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

მუხის ქერქი, ფოთლები და რკო ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში მრავალი საუკუნის განმავლობაში. ქერქის ნახარშს ან ნაყენს ხალხური მკურნალები იყენებენ დიარეის, დიზენტერიის, კუჭის წყლულის, ბუასილის, ღრძილებიდან სისხლდენის, კანის დაავადებების, ჭარბი ოფლიანობის სამკურნალოდ. ასევე, იყენებდნენ როგორც ჭრილობების შემახორცებელ და სისხლდენის შემაჩერებელ საშუალებას. ფოთლების ნახარში გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების დროს, ხოლო რკო - როგორც მატონიზირებელი და დიარეის საწინააღმდეგო საშუალება. ხალხურ მედიცინაში მუხის პრეპარატებს იყენებენ აგრეთვე ანგინის, ფარინგიტის, საშვილოსნოდან სისხლდენის, თვალების ანთების სამკურნალოდ.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: მუხის პრეპარატების გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის და ხანგრძლივი დროით, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა).