ცაცხვი (Tilia) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ცაცხვი (Tilia) ფოთოლმცვენი ხეების გვარია ტალღოთისებრთა (ყოფილი ცაცხვისებრთა) ოჯახიდან. ცაცხვი ფართოდაა გავრცელებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყლებში, გვხვდება ევროპაში, აზიაში, ჩრდილოეთ ამერიკაში. ცნობილია ცაცხვის დაახლოებით 30 სახეობა. საქართველოში ბუნებრივად გავრცელებულია 3 სახეობა: კავკასიური ცაცხვი (Tilia caucasica), ბეგოვიჩის ცაცხვი (Tilia begoniifolia) და ფართოფოთოლა ცაცხვი (Tilia platyphyllos). ცაცხვი ცნობილია თავისი სურნელოვანი ყვავილებით, რომლებიც ფართოდ გამოიყენება როგორც ხალხურ, ასევე ტრადიციულ მედიცინაში.

ბოტანიკური აღწერა

ოჯახი: ტალღოთისებრთა (Malvaceae), ადრე ცაცხვისებრთა (Tiliaceae).

გვარი: ცაცხვი (Tilia).

სახეობა: აღწერა მოიცავს ზოგად მახასიათებლებს, რომლებიც საერთოა ცაცხვის სხვადასხვა სახეობებისთვის. კონკრეტული სახეობის აღწერისთვის, საჭიროა დაზუსტდეს სახეობა.

სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ხე.

ხანგრძლივობა: ცაცხვს შეუძლია იცოცხლოს რამდენიმე ასეული წელი, ზოგიერთი ეგზემპლარი 1000 წლამდეც კი აღწევს.

სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-ივლისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.

ღერო: სწორმდგომი, დატოტვილი, სიმაღლეში აღწევს 20-30 მეტრს, ზოგჯერ 40 მეტრამდეც.

ქერქი: ახალგაზრდა ტოტების ქერქი გლუვია, მომწვანო-მონაცრისფრო. ასაკთან ერთად ქერქი სქელდება, ხდება მუქი ნაცრისფერი ან მურა, დაფარულია ღრმა ნაპრალებით.

ფოთლები: მარტივი, მორიგეობით განლაგებული, გრძელყუნწიანი. ფოთლის ფირფიტა გულისებრი ფორმისაა, წაწვეტებული წვერით და დაკბილული კიდეებით. ფოთლის ზედა მხარე მუქი მწვანეა, ქვედა მხარე კი - მოთეთრო-მომწვანო, შებუსვილი.

ყვავილები: მოყვითალო-თეთრი, სურნელოვანი, შეკრებილია ფარისებრ-საგველა ყვავილედებად. ყვავილედის ღერძს მიმაგრებული აქვს დამახასიათებელი, ენისებრი ფორმის, ღია მწვანე ფერის თანაყვავილი. ყვავილები ხუთფურცლიანია, მრავალრიცხოვანი მტვრიანებით.

ნაყოფი: მშრალი, ერთთესლიანი კაკლუჭა. ნაყოფი მომრგვალო ან ოვალური ფორმისაა, წვრილი, დაფარულია მონაცრისფრო ბუსუსებით.

ფესვები: ცაცხვს აქვს კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა, ღრმა ძირითადი ფესვით და ძლიერი გვერდითი ფესვებით.

გავრცელება: ცაცხვი ფართოდაა გავრცელებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყლებში. საქართველოში იზრდება როგორც ტყეებში, ისე დასახლებულ პუნქტებში, პარკებსა და ბაღებში.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ცაცხვის ყვავილები თანაყვავილებთან ერთად და ფოთლები. ყვავილები შეიცავენ ეთერზეთს, ფლავონოიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, გლიკოზიდებს, საპონინებს, ლორწოვან ნივთიერებებს, ასკორბინის მჟავას. ფოთლები მდიდარია კაროტინით, ასკორბინის მჟავით, ფლავონოიდებით.

შეგროვების წესები: ცაცხვის ყვავილებს აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში, როდესაც ყვავილების უმეტესობა გაშლილია, მაგრამ ზოგიერთი ჯერ კიდევ კვირტშია. ყვავილებს აგროვებენ თანაყვავილებთან ერთად. ფოთლების შეგროვება შესაძლებელია მთელი სავეგეტაციო პერიოდის განმავლობაში, თუმცა უმჯობესია ყვავილობის დასრულების შემდეგ. შეგროვებულ ნედლეულს აშრობენ ჩრდილში, კარგად ვენტილირებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს. გამომშრალი ყვავილები და ფოთლები ინახება მშრალ, გრილ ადგილას, ქაღალდის ან ქსოვილის ტომრებში.

ქიმიური შემადგენლობა

ცაცხვის ყვავილები და ფოთლები შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:

• ეთერზეთი: ძირითადი კომპონენტებია ფარნეზოლი, გერანიოლი, ევგენოლი და სხვა.
• ფლავონოიდები: ტილიროზიდი, კვერცეტინი, კემპფეროლი, რუტინი და სხვა.
• მთრიმლავი ნივთიერებები: ტანინები.
• გლიკოზიდები: ტილიაცინი და სხვა.
• საპონინები.
• ლორწოვანი ნივთიერებები.
• ასკორბინის მჟავა (ვიტამინი C).
• კაროტინი (პროვიტამინი A).
• ფენოლკარბონის მჟავები: ქლოროგენის მჟავა და სხვა.
• მინერალური ნივთიერებები: კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი, რკინა და სხვა.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ცაცხვის ყვავილებს და ფოთლებს აქვთ შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• ოფლმდენი: ხელს უწყობს ოფლის გამოყოფას, რაც სასარგებლოა გაციების და გრიპის დროს.
• სიცხის დამწევი: აქვეითებს სხეულის ტემპერატურას.
• ანთების საწინააღმდეგო: ამცირებს ანთებით პროცესებს.
• ამოსახველებელი: ხელს უწყობს ნახველის გათხელებას და ბრონქებიდან მის გამოდევნას.
• სედატიური: აქვს დამამშვიდებელი ეფექტი ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე.
• სპაზმოლიზური: ხსნის გლუვი კუნთების სპაზმს.
• შარდმდენი: აქვს მსუბუქი შარდმდენი მოქმედება.
• ანტიოქსიდანტური: იცავს უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების მავნე ზემოქმედებისგან.

გამოყენება მედიცინაში: ცაცხვის პრეპარატები გამოიყენება გაციების, გრიპის, ბრონქიტის, ტონზილიტის, ფარინგიტის, ლარინგიტის, ნევრასთენიის, უძილობის, ჰიპერტონიული დაავადების, რევმატიზმის, პოდაგრის, ცისტიტის სამკურნალოდ. ცაცხვის ყვავილების ნაყენი ან ჩაი აძლიერებს ოფლდენას, აქვეითებს ტემპერატურას, ხსნის ანთებას, ამშვიდებს ხველას, აუმჯობესებს ძილს.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ცაცხვის ყვავილები და ფოთლები ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. მათ იყენებენ ნაყენის, ჩაის, ნახარშის სახით. ხალხური რეცეპტების მიხედვით, ცაცხვის პრეპარატებს ხმარობენ გაციების, გრიპის, ხველის, ყელის ტკივილის, მაღალი ტემპერატურის, უძილობის, ნერვული აშლილობის, თავის ტკივილის, რევმატიზმის, პოდაგრის, ცისტიტის, თირკმელკენჭოვანი დაავადების სამკურნალოდ. ასევე, იყენებენ როგორც ოფლმდენ, შარდმდენ, სისხლის გამწმენდ და მატონიზირებელ საშუალებას. ხალხურ მედიცინაში ცაცხვის ნახარშს იყენებენ აგრეთვე თმის ცვენის საწინააღმდეგოდ და კანის ელასტიურობის გასაუმჯობესებლად.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ცაცხვის პრეპარატების გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა).