ტირიფი (Salix) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ტირიფი (Salix) ფოთოლმცვენი ხეებისა და ბუჩქების გვარია ტირიფისებრთა ოჯახიდან. ტირიფის გვარი ფართოდაა გავრცელებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ და ცივ სარტყლებში, ასევე გვხვდება სამხრეთ ნახევარსფეროს ზოგიერთ რეგიონში. ცნობილია ტირიფის 300-ზე მეტი სახეობა. საქართველოში ველურად იზრდება 20-მდე სახეობა, მათგან აღსანიშნავია: თეთრი ტირიფი (Salix alba), მურყანი (Salix fragilis), წნორი (Salix viminalis) და სხვა. ტირიფები ძირითადად ტენისმოყვარული მცენარეებია და ხშირად იზრდებიან მდინარეების, ტბების და ჭაობების ნაპირებზე. ტირიფის ზოგიერთი სახეობა, განსაკუთრებით თეთრი ტირიფი, ცნობილია თავისი სამკურნალო თვისებებით, რაც განპირობებულია მის ქერქში სალიცილის გლიკოზიდების მაღალი შემცველობით.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ტირიფისებრთა (Salicaceae).
• გვარი: ტირიფი (Salix).
• სახეობა: აღწერა მოიცავს ზოგად მახასიათებლებს, რომლებიც საერთოა ტირიფის სხვადასხვა სახეობებისთვის. კონკრეტული სახეობის აღწერისთვის, საჭიროა დაზუსტდეს სახეობა.
• სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ხე ან ბუჩქი.
• ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი. ტირიფის სიცოცხლის ხანგრძლივობა დამოკიდებულია სახეობაზე, საშუალოდ 50-75 წელი, ზოგიერთ სახეობას შეუძლია 100 წელზე მეტი იცოცხლოს.
• სიმწიფის პერიოდი: ნაყოფი მწიფდება სახეობის მიხედვით, გაზაფხულზე ან ზაფხულის დასაწყისში.
• ღერო: ტირიფის სახეობათა უმეტესობა ტანდაბალი ხეები ან ბუჩქებია, თუმცა ზოგიერთი სახეობა (მაგ., თეთრი ტირიფი) შეიძლება გაიზარდოს 20-30 მეტრამდე სიმაღლის. ღერო სწორმდგომია ან გადახრილი, დატოტვილი.
• ქერქი: ახალგაზრდა ტოტების ქერქი გლუვია, შეფერილია მომწვანო, მოყვითალო, მოწითალო ან ყავისფრად, დამოკიდებულია სახეობაზე. ასაკთან ერთად ქერქი სქელდება, ხდება უხეში, დაშარული, მონაცრისფრო ან მურა ფერის.
• ფოთლები: მარტივი, მოგრძო-ლანცეტა ან ვიწრო ლანცეტა ფორმის, კიდეებზე წვრილად დაკბილული ან თითქმის მთლიანი. ფოთლები მორიგეობითაა განლაგებული, მოკლე ყუნწით. ფოთლის ზედა მხარე მწვანეა, ქვედა მხარე კი - მოვერცხლისფრო-მონაცრისფრო, შებუსვილი ან შიშველი.
• ყვავილები: ტირიფი ორსახლიანი მცენარეა, ანუ მამრობითი და მდედრობითი ყვავილები სხვადასხვა ეგზემპლარებზე ვითარდება. ყვავილები შეკრებილია ცილინდრულ ან მოგრძო მჭადა ყვავილედებად. მამრობითი ყვავილები უფრო გრძელი და კაშკაშაა, ვიდრე მდედრობითი. ყვავილობს ფოთლების გამოტანამდე ან მათთან ერთად, სახეობის მიხედვით.
• ნაყოფი: პატარა, მშრალი კოლოფი, რომელიც შეიცავს მრავალრიცხოვან, ბუსუსებით დაფარულ თესლს. თესლები ძალიან მსუბუქია და ადვილად ვრცელდება ქარის მეშვეობით.
• ფესვები: ტირიფს აქვს კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა, რომელიც ღრმად აღწევს ნიადაგში და ეხმარება მცენარეს წყლისა და საკვები ნივთიერებების მოპოვებაში.
• გავრცელება: ტირიფი ფართოდაა გავრცელებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ და ცივ სარტყლებში. საქართველოში გვხვდება თითქმის ყველგან, განსაკუთრებით ტენიან ადგილებში, მდინარეების და ტბების ნაპირებზე.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის ძირითადად გამოიყენება ტირიფის ქერქი, განსაკუთრებით თეთრი ტირიფის (Salix alba) და მურყნის (Salix fragilis) სახეობების. ქერქი შეიცავს სალიცილის გლიკოზიდებს, ფლავონოიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს. ზოგიერთ სახეობაში სამკურნალოდ გამოიყენება ასევე ფოთლები და ყვავილები.

შეგროვების წესები: ქერქის შეგროვება ხდება ადრე გაზაფხულზე, წვენების მოძრაობის დაწყებამდე, 2-3 წლის ტოტებიდან. ქერქს აშრობენ ჩრდილში, კარგად ვენტილირებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს. ფოთლებს აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში, ყვავილებს - ყვავილობის დასაწყისში. აშრობენ და ინახავენ ისევე, როგორც ქერქს. გამომშრალი ნედლეული ინახება მშრალ, გრილ ადგილას, ქაღალდის ან ქსოვილის ტომრებში.

ქიმიური შემადგენლობა

ტირიფის სამკურნალო ნაწილები, განსაკუთრებით ქერქი, შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:

• სალიცილის გლიკოზიდები: სალიცინი, სალიკორტინი, პოპულინი და სხვა.
• ფლავონოიდები: კვერცეტინი, ნარინგენინი და სხვა.
• მთრიმლავი ნივთიერებები: ტანინები.
• ფენოლკარბონის მჟავები: სალიცილის მჟავა, გალის მჟავა და სხვა.
• ორგანული მჟავები: ვაშლმჟავა, ლიმონმჟავა და სხვა.
• ფისები.
• ეთერზეთი: მცირე რაოდენობით.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ტირიფის სამკურნალო ნაწილებს, განსაკუთრებით ქერქს, აქვს შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• ტკივილგამაყუჩებელი: სალიცილის მჟავა და მისი გლიკოზიდები თრგუნავენ პროსტაგლანდინების სინთეზს, რითაც ამცირებენ ტკივილის შეგრძნებას.
• სიცხის დამწევი: სალიცილის მჟავა მოქმედებს თავის ტვინის თერმორეგულაციის ცენტრზე და აქვეითებს სხეულის ტემპერატურას.
• ანთების საწინააღმდეგო: სალიცილის მჟავა, ფლავონოიდები და მთრიმლავი ნივთიერებები ამცირებენ ანთებით პროცესებს.
• ანტიაგრეგანტული: სალიცილის მჟავა აფერხებს თრომბოციტების აგრეგაციას (შეწებებას) და ამცირებს თრომბის წარმოქმნის რისკს.
• ანტიოქსიდანტური: ფლავონოიდები და ფენოლკარბონის მჟავები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების მავნე ზემოქმედებისგან.

გამოყენება მედიცინაში: ტირიფის ქერქის პრეპარატები გამოიყენება როგორც ტკივილგამაყუჩებელი, სიცხის დამწევი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება თავის ტკივილის, კუნთების და სახსრების ტკივილის, გაციების, გრიპის, რევმატიზმის დროს. ასევე, გამოიყენება თრომბოზის პროფილაქტიკისთვის.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ტირიფის ქერქი ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. მას იყენებენ ნაყენის, ნახარშის, ჩაის სახით. ხალხური რეცეპტების მიხედვით, ტირიფის ქერქს ხმარობენ თავის ტკივილის, კბილის ტკივილის, სახსრების ტკივილის, ცხელების, გაციების, გრიპის, რევმატიზმის, პოდაგრის სამკურნალოდ. ასევე, იყენებენ როგორც ჭრილობების შემახორცებელ საშუალებას და სისხლდენის შესაჩერებლად. ზოგიერთ რეგიონში ტირიფის ფოთლებსა და ყვავილებსაც იყენებენ სამკურნალოდ.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ტირიფის პრეპარატების გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა).