გოგრა (Cucurbita pepo) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: გოგრა (Cucurbita) წარმოადგენს გოგრისებრთა (Cucurbitaceae) ოჯახის მცენარეთა გვარს, რომელიც აერთიანებს კულტურულ და ველურ სახეობებს. ყველაზე ცნობილი და გავრცელებული სახეობაა ჩვეულებრივი გოგრა (Cucurbita pepo). გოგრა ერთ-ერთი უძველესი კულტივირებული მცენარეა, წარმოშობით ამერიკიდან, რომელიც კოლუმბის მიერ ამერიკის აღმოჩენის შემდეგ მთელ მსოფლიოში გავრცელდა. იგი ფართოდ გამოიყენება კულინარიაში, დეკორატიული მიზნებით და ასევე ფასობს თავისი სამკურნალო თვისებებით, განსაკუთრებით მისი თესლი.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: გოგრისებრთა (Cucurbitaceae). ამ ოჯახში შედის სხვა ცნობილი მცენარეებიც, როგორიცაა კიტრი, ნესვი, საზამთრო.
• გვარი: გოგრა (Cucurbita). გვარი მოიცავს რამდენიმე ათეულ სახეობას.
• სახეობა: ყველაზე გავრცელებული კულტურული სახეობებია: ჩვეულებრივი გოგრა (Cucurbita pepo), მსხვილნაყოფა გოგრა (Cucurbita maxima), მუსკატური გოგრა (Cucurbita moschata). ეს აღწერა ძირითადად ეხება Cucurbita pepo-ს, თუმცა ბევრი მახასიათებელი საერთოა სხვა სახეობებისთვისაც.
• სიცოცხლის ფორმა: ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, ძირითადად მცოცავი ან გართხმული ღეროებით, ზოგიერთი ფორმა ბუჩქისებრია.
• ხანგრძლივობა: ერთწლოვანი მცენარეა, რომელიც თავის სასიცოცხლო ციკლს ასრულებს ერთ სავეგეტაციო პერიოდში.
• სიმწიფის პერიოდი: ჯიშისა და კლიმატური პირობების მიხედვით, ნაყოფი მწიფდება ზაფხულის ბოლოდან გვიან შემოდგომამდე.
• ღერო: გრძელი (შეიძლება მიაღწიოს რამდენიმე მეტრს), მხოხავი ან მცოცავი (ულვაშების საშუალებით ეჭიდება საყრდენს), ხშირად დაღარული ან წახნაგოვანი, დაფარული უხეში ბეწვებით ან რბილი ბუსუსებით. ზოგიერთი ჯიში კომპაქტური, ბუჩქისებრია.
• ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია. ღეროს ზედაპირი მწვანეა, ბეწვიანი.
• ფოთლები: დიდი ზომის, მორიგეობით განლაგებული, გრძელყუნწიანი. ფოთლის ფირფიტა ხშირად გულისებრი ან ხუთკუთხა-მომრგვალო ფორმისაა, ღრმად დანაკვთული ან მთლიანი კიდეებით (დამოკიდებულია სახეობაზე). C. pepo-ს ფოთლები ხშირად ღრმად დანაკვთული და უხეშია, ხოლო C. maxima-ს ფოთლები უფრო მომრგვალო და რბილი. დაფარულია ბუსუსებით.
• ყვავილები: დიდი ზომის, ყვითელი ან ნარინჯისფერი, ზარისებრი ან ძაბრისებრი ფორმის, ერთსქესიანი (მცენარე ერთსახლიანია - ერთ მცენარეზე ვითარდება როგორც მამრობითი, ისე მდედრობითი ყვავილები). მამრობითი ყვავილები გრძელ ყუნწებზეა, მდედრობითი - მოკლე ყუნწებზე და აქვთ შესამჩნევი ნასკვი ყვავილის ქვემოთ. დამტვერვა ხდება მწერების (ძირითადად ფუტკრების) საშუალებით.
• ნაყოფი: ბოტანიკურად კენკრის ტიპის ნაყოფია, რომელსაც \"გოგრულა\" (pepo) ეწოდება. ფორმა, ზომა, ფერი და ზედაპირის ტექსტურა უკიდურესად ცვალებადია ჯიშისა და სახეობის მიხედვით. შეიძლება იყოს მრგვალი, ოვალური, წაგრძელებული, ბრტყელი; ფერი - ნარინჯისფერი, ყვითელი, მწვანე, თეთრი, ზოლიანი; ზედაპირი - გლუვი, ხორკლიანი, დაღარული. ნაყოფის კანი (ქერქი) მკვრივია, რბილობი - ხორციანი, ბოჭკოვანი, ხოლო ცენტრალური ღრუ შეიცავს მრავალ თესლს.
• თესლი: ბრტყელი, ოვალური, თეთრი ან კრემისფერი, გლუვი, მკვრივი გარსით. ზოგიერთ ჯიშს (მაგ., შტირიული გოგრა) აქვს გარსის გარეშე თესლი (მუქი მწვანე).
• ფესვები: ფესვთა სისტემა ძირითადად ფუნჯაა, რომელიც ნიადაგის ზედა ფენებში ვრცელდება, თუმცა ცენტრალური ფესვი შეიძლება შედარებით ღრმად წავიდეს.
• გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებული იყო ამერიკის კონტინენტზე. ამჟამად კულტივირებულია მთელ მსოფლიოში, სადაც კლიმატური პირობები ხელსაყრელია (თბილი, მზიანი ამინდი, ნაყოფიერი ნიადაგი).

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის ძირითადად გამოიყენება გოგრის თესლი (Semen Cucurbitae) და რბილობი (ნაყოფის ხორციანი ნაწილი). ზოგიერთ ტრადიციულ მედიცინაში ასევე იყენებენ ყვავილებსა და ფოთლის ყუნწებს.

შეგროვების წესები: თესლს აგროვებენ კარგად დამწიფებული ნაყოფიდან. ნაყოფის გახსნის შემდეგ თესლს გამოაცალკევებენ რბილობისგან, კარგად რეცხავენ წყლით ბოჭკოების მოსაშორებლად და აშრობენ ჰაერზე ან სპეციალურ საშრობებში დაბალ ტემპერატურაზე (არაუმეტეს 40-50°C), რათა შეინარჩუნონ ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებები, განსაკუთრებით ზეთები. გამომშრალ თესლს ინახავენ მშრალ, გრილ ადგილას, ჰერმეტულად დახურულ ჭურჭელში. რბილობს იყენებენ ახალს ან ინახავენ გაყინული, გამხმარი ან კონსერვირებული სახით.

ქიმიური შემადგენლობა

გოგრის სხვადასხვა ნაწილი მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებებით:

• თესლი: შეიცავს 30-50% ცხიმოვან ზეთს (მდიდარია უჯერი ცხიმოვანი მჟავებით, როგორიცაა ლინოლის და ოლეინის მჟავები), 30%-მდე ცილას, ფიტოსტეროლებს (ბეტა-სიტოსტეროლი, დელტა-7-სტეროლები), ამინომჟავა კუკურბიტინს, E ვიტამინს (ტოკოფეროლები), კაროტინოიდებს, თუთიას, მაგნიუმს, მანგანუმს, ფოსფორს, რკინას, სელენს.
• რბილობი: მდიდარია წყლით (90%-მდე), ნახშირწყლებით (შაქრები, სახამებელი), პექტინებით (უხსნადი ბოჭკო), კაროტინოიდებით (განსაკუთრებით ბეტა-კაროტინი, რომელიც ორგანიზმში A ვიტამინად გარდაიქმნება, ლუთეინი, ზეაქსანტინი), C, E, K და B ჯგუფის ვიტამინებით, კალიუმით, მაგნიუმით და სხვა მინერალებით.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

გოგრის თესლსა და რბილობს გააჩნია სხვადასხვა, მეცნიერულად დადასტურებული ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• თესლი:
  • ანტიჰელმინთური (ჭიების საწინააღმდეგო): განსაკუთრებით ეფექტურია ლენტისებრი (სოლიტერი) და მრგვალი ჭიების (ასკარიდები) წინააღმდეგ. ეს ეფექტი ძირითადად განპირობებულია კუკურბიტინით, რომელიც პარაზიტის ნერვულ სისტემაზე მოქმედებს და მის პარალიზებას იწვევს.
  • პროსტატის კეთილთვისებიანი ჰიპერპლაზიის (ადენომის) სიმპტომების შემსუბუქება: ფიტოსტეროლები, თუთია და ცხიმოვანი მჟავები ხელს უწყობს შარდვის გაძნელების, ხშირი შარდვის და სხვა სიმპტომების შემცირებას, რომლებიც თან ახლავს პროსტატის გადიდებას.
  • შარდმდენი (დიურეზული): ხელს უწყობს ზედმეტი სითხის გამოდევნას ორგანიზმიდან.
  • ანტიოქსიდანტური და ანთების საწინააღმდეგო: E ვიტამინისა და სხვა ანტიოქსიდანტების წყალობით.
• რბილობი:
  • ანტიოქსიდანტური: კაროტინოიდების და C, E ვიტამინების მაღალი შემცველობის გამო, იცავს უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების დაზიანებისგან.
  • მხედველობის გაუმჯობესება: ბეტა-კაროტინი (ვიტამინი A), ლუთეინი და ზეაქსანტინი მნიშვნელოვანია თვალის ჯანმრთელობისთვის.
  • საჭმლის მონელების გაუმჯობესება: ბოჭკოების (პექტინების) მაღალი შემცველობა ხელს უწყობს ნაწლავების პერისტალტიკას და არეგულირებს ქოლესტერინის დონეს.
  • იმუნური სისტემის მხარდაჭერა: A და C ვიტამინების წყალობით.
  • შარდმდენი და მსუბუქი საფაღარათო ეფექტი.

გამოყენება მედიცინაში: გოგრის თესლი გამოიყენება როგორც დამხმარე საშუალება ნაწლავური პარაზიტების (განსაკუთრებით ლენტისებრი ჭიების) გამოსადევნად. ასევე ფართოდ გამოიყენება პრეპარატები გოგრის თესლის ზეთზე ან ექსტრაქტზე დაფუძნებით პროსტატის კეთილთვისებიანი ჰიპერპლაზიის და შარდის შეუკავებლობის სიმპტომური მკურნალობისთვის. გოგრის რბილობი რეკომენდებულია დიეტურ კვებაში, როგორც ვიტამინების, მინერალების და ბოჭკოების წყარო, გულ-სისხლძარღვთა სისტემის, მხედველობის და საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში გოგრის თესლს უძველესი დროიდან იყენებდნენ ჭიების საწინააღმდეგოდ, ხშირად თაფლთან ან რძესთან ერთად. რბილობს იყენებდნენ როგორც შარდმდენ და მსუბუქ საფაღარათო საშუალებას, ასევე შეშუპების, თირკმლებისა და შარდის ბუშტის დაავადებების დროს. გარეგანად, გახეხილ რბილობს ან მის წვენს იყენებდნენ დამწვრობის, ეგზემის და კანის სხვა ანთებითი პროცესების დროს.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: მიუხედავად იმისა, რომ გოგრა ზოგადად უსაფრთხო საკვები პროდუქტია, მისი სამკურნალო მიზნით (განსაკუთრებით თესლის ექსტრაქტების ან დიდი დოზებით) გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმთან კონსულტაცია. ეს განსაკუთრებით ეხება იმ პირებს, რომლებსაც აქვთ ქრონიკული დაავადებები (მაგ., დიაბეტი, კუჭ-ნაწლავის დაავადებები), იღებენ მედიკამენტებს (მაგ., დიურეტიკები, სისხლის გამათხელებლები), არიან ორსულად ან იმყოფებიან ლაქტაციის პერიოდში. ნუ გამოიყენებთ გოგრას პარაზიტული დაავადებების ან პროსტატის ადენომის თვითმკურნალობისთვის ექიმის დიაგნოზისა და რეკომენდაციის გარეშე. შესაძლებელია ინდივიდუალური აუტანლობა ან ალერგიული რეაქცია.