ბაყაყურა (Silybum marianum)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ბაყაყურა, თავისი გამორჩეული იასამნისფერი ყვავილებითა და თეთრად დაწინწკლული, ეკლიანი ფოთლებით, ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და კარგად შესწავლილი სამკურნალო მცენარეა. იგი უძველესი დროიდან გამოიყენება ტრადიციულ ევროპულ მედიცინაში, განსაკუთრებით ღვიძლისა და სანაღვლე გზების ჯანმრთელობის მხარდასაჭერად. ლეგენდის თანახმად, მის ფოთლებზე არსებული თეთრი ლაქები ღვთისმშობლის რძის წვეთებია, რის გამოც მას ინგლისურენოვან სამყაროში Milk Thistle (რძიანი ნარშავი) ეწოდება. მწვანე აფთიაქი გთავაზობთ ამ უნიკალური მცენარის სრულ აღწერას.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახი, რომელიც ასევე აერთიანებს მზესუმზირას, გვირილასა და ბაბუაწვერას.
- გვარი: ბაყაყურა (Silybum).
- სახეობა: Silybum marianum (L.) Gaertn.
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე.
- ხანგრძლივობა: ერთწლიანი ან ორწლიანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივლის-აგვისტოში, ხოლო ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.
- ღერო: სწორმდგომი, მარტივი ან ზედა ნაწილში დატოტვილი, სიმაღლეში აღწევს 1.5-2 მეტრს. ღერო დაფარულია ფქვილისებრი ნაფიფქით.
- ქერქი: ბალახოვანი მცენარეა და კლასიკური გაგებით ქერქი არ გააჩნია.
- ფოთლები: დიდი ზომის, მოგრძო-ელიფსური, ფრთისებრ-დაკვეთილი. ფოთლის კიდეები ტალღისებურია და ბოლოვდება მყარი, მოყვითალო ეკლებით. ფოთლის ზედაპირი პრიალა მწვანეა, დამახასიათებელი თეთრი, მარმარილოსებრი ლაქებით ძარღვების გასწვრივ.
- ყვავილები: დიდი, სფეროსებრი, კალათა ყვავილედები, რომლებიც განლაგებულია ღეროს წვერზე. ყვავილები მილისებრია, მეწამული ან იასამნისფერი. კალათას გარს აკრავს მყარი, ეკლიანი საბურველის ფოთოლაკები.
- ნაყოფი: მოგრძო-კვერცხისებრი, ოდნავ გვერდებიდან შებრტყელებული თესლურა, რომელიც შეიძლება იყოს შავი ან ღია ყავისფერი. თესლურას თავზე აქვს გრძელი, თეთრი ბეწვებისგან შემდგარი ქოჩორი, რომელიც ქარის მეშვეობით გავრცელებას უწყობს ხელს.
- ფესვები: სქელი, მთავარღერძა და დატოტვილი.
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში, ცენტრალურ ევროპასა და აზიაში. როგორც ინვაზიური სახეობა, გვხვდება თითქმის მთელ მსოფლიოში, მათ შორის საქართველოშიც. უპირატესობას ანიჭებს მზიან, მშრალ და კარგად დრენირებულ ნიადაგებს.
სამკურნალო ნაწილები
ფარმაცევტული და სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ბაყაყურას მწიფე თესლები (ნაყოფი). სწორედ თესლები შეიცავს ყველაზე მაღალი კონცენტრაციით აქტიურ ნივთიერებათა კომპლექსს – სილიმარინს.
შეგროვების წესები: თესლების შეგროვება ხდება გვიან ზაფხულს ან ადრე შემოდგომაზე, როდესაც ყვავილედის კალათები უკვე გამხმარია და თესლურას ქოჩორი იწყებს გამოჩენას. კალათებს ჭრიან, აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას და შემდეგ გლეჯენ თესლების გამოსათავისუფლებლად.
ქიმიური შემადგენლობა
ბაყაყურას თესლების მთავარი ბიოლოგიურად აქტიური კომპონენტია ფლავონოლიგნანების უნიკალური კომპლექსი, რომელიც ცნობილია საერთო სახელით – სილიმარინი. სილიმარინი, თავის მხრივ, შედგება რამდენიმე ნაერთისგან:
- სილიბინინი (ან სილიბინი): სილიმარინის მთავარი და ყველაზე აქტიური კომპონენტი (შეადგენს 50-70%-ს).
- სილიკრისტინი.
- სილიდიანინი.
- იზოსილიბინინი.
სილიმარინის გარდა, თესლები ასევე შეიცავს:
- ცხიმოვან ზეთებს (20-30%-მდე), მათ შორის ლინოლის, ოლეინის და პალმიტინის მჟავებს.
- ცილებს.
- ფლავონოიდებს (მაგ., ტაქსიფოლინი).
- სტეროლებს.
- ტოკოფეროლებს (ვიტამინი E).
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ბაყაყურას ექსტრაქტებს გააჩნია გამოხატული ჰეპატოპროტექტორული (ღვიძლის დამცავი) მოქმედება. მისი ფარმაკოლოგიური ეფექტები მრავალმხრივია:
- ანტიოქსიდანტური მოქმედება: სილიმარინი ძლიერი ანტიოქსიდანტია. ის ანეიტრალებს თავისუფალ რადიკალებს, რომლებიც წარმოიქმნება ღვიძლში მეტაბოლური პროცესების დროს და იწვევს უჯრედების დაზიანებას.
- მემბრანის მასტაბილიზებელი ეფექტი: სილიმარინი აძლიერებს ღვიძლის უჯრედების (ჰეპატოციტების) გარეთა მემბრანებს, რითაც მათ უფრო მდგრადს ხდის სხვადასხვა ტოქსინის (მაგ., ალკოჰოლი, ზოგიერთი მედიკამენტი, შხამიანი სოკოს ტოქსინები) შეღწევისა და დამაზიანებელი ზემოქმედების მიმართ.
- რეგენერაციის სტიმულაცია: სილიმარინი ააქტიურებს ფერმენტ რნმ-პოლიმერაზას, რაც ასტიმულირებს რიბოსომული რნმ-ის სინთეზს. ეს, თავის მხრივ, აჩქარებს ცილების წარმოქმნას და ხელს უწყობს დაზიანებული ღვიძლის უჯრედების აღდგენასა და ახალი უჯრედების წარმოქმნას.
- ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება: სილიმარინს შეუძლია დათრგუნოს ანთებითი პროცესების გამომწვევი ნივთიერებების წარმოქმნა.
გამოყენება მედიცინაში: ბაყაყურას ექსტრაქტზე დამზადებული პრეპარატები ფართოდ გამოიყენება ღვიძლის სხვადასხვა დაავადების კომპლექსურ თერაპიაში, მათ შორის:
- ტოქსიკური ჰეპატიტი (მათ შორის ალკოჰოლური და მედიკამენტოზური).
- ღვიძლის ქრონიკული დაავადებები, როგორიცაა ქრონიკული ჰეპატიტი და ციროზი.
- ღვიძლის გაცხიმოვნება (სტეატოზი).
- როგორც დამხმარე საშუალება შხამიანი სოკოთი (Amanita phalloides) მოწამვლისას.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ბაყაყურას თესლების ნახარშსა და ნაყენს საუკუნეების განმავლობაში იყენებდნენ სიყვითლის, ღვიძლისა და ნაღვლის ბუშტის დაავადებების, ელენთის გადიდების და როგორც ზოგად სისხლის გამწმენდ საშუალებას.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო, თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სხვა მედიკამენტებს ან გაქვთ ქრონიკული დაავადებები. მოერიდეთ ამ პროდუქტს, თუ ალერგიული ხართ რთულყვავილოვანთა ოჯახის მცენარეების (მაგ., ამბროზია, გვირილა) მიმართ. ნაღველკენჭოვანი დაავადების შემთხვევაში, გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ ექიმის მეთვალყურეობის ქვეშ.