კუნელი (Crataegus) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: კუნელი (Crataegus) ფოთოლმცვენი, ეკლიანი ბუჩქების ან პატარა ხეების გვარია ვარდისებრთა ოჯახიდან. ცნობილია კუნელის 200-ზე მეტი სახეობა, რომლებიც ძირითადად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყლებში, განსაკუთრებით ჩრდილოეთ ამერიკასა და ევრაზიაში. საქართველოში ველურად იზრდება 10-მდე სახეობა, მათ შორის აღსანიშნავია: შავი კუნელი (Crataegus pentagyna), კავკასიური კუნელი (Crataegus caucasica), ხუთბუტკოიანი კუნელი (Crataegus kyrtostyla) და სხვა. კუნელი ცნობილია თავისი სამკურნალო თვისებებით, განსაკუთრებით გულ-სისხლძარღვთა სისტემის დაავადებების დროს. მცენარის ნაყოფი, ყვავილები და ფოთლები საუკუნეების მანძილზე გამოიყენებოდა ხალხურ მედიცინაში.

ბოტანიკური აღწერა

ოჯახი: ვარდისებრთა (Rosaceae).

გვარი: კუნელი (Crataegus).

სახეობა: აღწერა მოიცავს ზოგად მახასიათებლებს, რომლებიც საერთოა კუნელის სხვადასხვა სახეობებისთვის. კონკრეტული სახეობის აღწერისთვის, საჭიროა დაზუსტდეს სახეობა.

სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ბუჩქი ან პატარა ხე.

ხანგრძლივობა: კუნელის სიცოცხლის ხანგრძლივობა მერყეობს სახეობის მიხედვით, საშუალოდ 50-დან 150 წლამდე, ზოგიერთ სახეობას შეუძლია 300 წლამდეც კი იცოცხლოს.

სიმწიფის პერიოდი: ნაყოფი მწიფდება აგვისტოს ბოლოს - ოქტომბრის დასაწყისში, სახეობის მიხედვით.

ღერო: სიმაღლე 2-6 მეტრამდე, იშვიათად 10 მეტრამდე. ღერო და ტოტები დაფარულია მაგარი, ბასრი ეკლებით.

ქერქი: ღეროს ქერქი მოყავისფრო-მონაცრისფროა, დახეთქილი. ახალგაზრდა ტოტების ქერქი გლუვია, მომწვანო ან მოწითალო-ყავისფერი.

ფოთლები: მარტივი, დაკბილული ან დაყოფილი, მორიგეობით განლაგებული. ფოთლის ფორმა, ზომა და შეფერილობა ვარირებს სახეობის მიხედვით. ფოთლის ფირფიტა ხშირად ტყავისებრია.

ყვავილები: თეთრი ან ვარდისფერი, სურნელოვანი, შეკრებილია ფარისებრ ყვავილედებად. ყვავილობს მაის-ივნისში.

ნაყოფი: წვნიანი, კურკიანი ნაყოფი, სფერული ან ელიფსური ფორმის, შეფერილობა მერყეობს ყვითელიდან და ნარინჯისფერიდან წითლამდე და შავამდე. ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.

ფესვები: კუნელს აქვს კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა, რომელიც ღრმად აღწევს ნიადაგში.

გავრცელება: კუნელი ფართოდაა გავრცელებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყლებში. საქართველოში გვხვდება როგორც ტყეებში, ისე ტყის პირებში, ბუჩქნარებში, მდინარეების და ხევების ნაპირებზე.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება კუნელის ნაყოფი, ყვავილები და ფოთლები. ნაყოფი მდიდარია ვიტამინებით (C, K, E, კაროტინი), ფლავონოიდებით, ორგანული მჟავებით, შაქრებით, პექტინებით. ყვავილები და ფოთლები შეიცავს ფლავონოიდებს, ეთერზეთებს, ტრიტერპენულ საპონინებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს.

შეგროვების წესები: კუნელის ნაყოფს აგროვებენ სრული სიმწიფის პერიოდში, როდესაც ნაყოფი იღებს დამახასიათებელ შეფერილობას. ყვავილებს აგროვებენ ყვავილობის დასაწყისში, ხოლო ფოთლებს - ყვავილობის პერიოდში ან მის შემდეგ. შეგროვებულ ნედლეულს აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებულ ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს. გამომშრალ ნედლეულს ინახავენ მშრალ, გრილ ადგილას, ქაღალდის ან ქსოვილის ტომრებში.

ქიმიური შემადგენლობა

კუნელის სამკურნალო ნაწილები (ნაყოფი, ყვავილები, ფოთლები) შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:

• ფლავონოიდები: ჰიპეროზიდი, კვერცეტინი, რუტინი, ვიტექსინი და სხვა.
• ტრიტერპენული საპონინები: ურსოლის და ოლეანოლის მჟავები.
• ორგანული მჟავები: ლიმონმჟავა, ვაშლმჟავა, ღვინომჟავა და სხვა.
• ვიტამინები: C ვიტამინი, K ვიტამინი, E ვიტამინი, კაროტინი (პროვიტამინი A).
• ეთერზეთები: მცირე რაოდენობით, შემადგენლობა დამოკიდებულია სახეობაზე.
• მთრიმლავი ნივთიერებები: განსაკუთრებით ნაყოფში.
• პექტინები: ნაყოფში.
• შაქრები: გლუკოზა, ფრუქტოზა - ნაყოფში.
• მინერალური ნივთიერებები: კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი, რკინა და სხვა.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

კუნელის სამკურნალო ნაწილებს, განსაკუთრებით ყვავილებს და ნაყოფს, აქვთ შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• კარდიოტონური: აძლიერებენ გულის კუნთის შეკუმშვას.
• ანტიარითმიული: არეგულირებენ გულის რითმს.
• ჰიპოტენზიური: აქვეითებენ არტერიულ წნევას.
• სედატიური: აქვთ დამამშვიდებელი ეფექტი ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე.
• სისხლძარღვთა გამაფართოებელი: აუმჯობესებენ სისხლის მიმოქცევას, განსაკუთრებით კორონარულ სისხლძარღვებში.
• ანტიოქსიდანტური: იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების მავნე ზემოქმედებისგან.
• შარდმდენი: აქვთ მსუბუქი შარდმდენი მოქმედება.

გამოყენება მედიცინაში: კუნელის პრეპარატები გამოიყენება გულის უკმარისობის, სტენოკარდიის, არტერიული ჰიპერტენზიის, გულის ნევროზის, ათეროსკლეროზის, უძილობის, კლიმაქტერული სინდრომის დროს. კუნელი აუმჯობესებს გულის კუნთის კუმშვადობას, აფართოებს კორონარულ სისხლძარღვებს, ამცირებს არტერიულ წნევას, აქვს დამამშვიდებელი ეფექტი.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

კუნელის ნაყოფი, ყვავილები და ფოთლები ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში სხვადასხვა ქვეყანაში. ხალხური რეცეპტების მიხედვით, კუნელის პრეპარატებს იყენებენ გულის დაავადებების, მაღალი წნევის, უძილობის, ნერვული აშლილობის, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების, დიარეის, რევმატიზმის, პოდაგრის სამკურნალოდ. ასევე, იყენებენ როგორც მატონიზირებელ, შარდმდენ და სისხლის გამწმენდ საშუალებას.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: კუნელის პრეპარატების გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა).