ზესუმზირა (Helianthus annuus) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: მზესუმზირა (Helianthus annuus) ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა ასტრისებრთა ოჯახიდან. იგი ფართოდაა ცნობილი თავისი ლამაზი ყვითელი ყვავილებით და საკვებად ვარგისი თესლებით, რომლებიც მდიდარია ზეთით. მზესუმზირას სამშობლოდ ჩრდილოეთი ამერიკა ითვლება, საიდანაც ის მთელ მსოფლიოში გავრცელდა. საქართველოში ძირითადად კულტივირებულია, როგორც ზეთოვანი მცენარე. მზესუმზირა მრავალმხრივი გამოყენების მცენარეა, მისი თესლები გამოიყენება საკვებად, მისგან მიიღება ზეთი, ხოლო ღეროები და ფოთლები შეიძლება გამოყენებულ იქნას ცხოველთა საკვებად ან საწვავად.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ასტრისებრთა (Asteraceae).
• გვარი: მზესუმზირა (Helianthus).
• სახეობა: ერთწლოვანი მზესუმზირა (Helianthus annuus).
• სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი.
• ხანგრძლივობა: ერთწლოვანი.
• სიმწიფის პერიოდი: ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.
• ღერო: სწორმდგომი, უხეში, სიმაღლეში 0.6-დან 3 მეტრამდე, ზოგჯერ 5 მეტრამდეც იზრდება. ღერო დაფარულია ბუსუსებით.
• ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, გრძელყუნწიანი, განიერკვერცხისებრი ან გულისებრი ფორმის, დაკბილული კიდეებით. ფოთლის სიგრძე შეიძლება 40 სმ-მდე აღწევდეს. ფოთლები დაფარულია ხაოიანით.
• ყვავილები: შეკრებილია მსხვილ კალათა ყვავილედებად, რომლის დიამეტრი 15-35 სმ-ია, ზოგჯერ 50 სმ-საც აღწევს. კალათის კიდეებზე განლაგებულია ენისებრი, უნაყოფო, ყვითელი ყვავილები, ხოლო ცენტრში - მილისებრი, ორსქესიანი, ნარინჯისფერ-ყვითელი ან მოყავისფრო-ყვითელი ყვავილები. ყვავილობს ივნის-აგვისტოში.
• ნაყოფი: მოგრძო, ოთხწახნაგოვანი, შიშველი თესლურა, რომელსაც ხშირად თესლს უწოდებენ. თესლურას ფერი დამოკიდებულია ჯიშზე, შეიძლება იყოს თეთრი, ნაცრისფერი, შავი ან ზოლიანი.
• ფესვები: მზესუმზირას აქვს ღეროსებრი ფესვთა სისტემა, რომელიც აღწევს ნიადაგში 2-3 მეტრამდე სიღრმეზე. ფესვი კარგად განვითარებულია, აქვს მრავალი გვერდითი ფესვი, რომლებიც ვრცელდება ნიადაგის ზედა ფენებში.
• გავრცელება: სამშობლოა ჩრდილოეთი ამერიკა. ფართოდ არის კულტივირებული მთელ მსოფლიოში, მათ შორის საქართველოშიც.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება მზესუმზირას ყვავილები (ენისებრი ყვავილები), ფოთლები, თესლი, ზეთი და იშვიათ შემთხვევებში ფესვები. ყვავილები შეიცავს ფლავონოიდებს, კაროტინოიდებს, ანთოციანებს. ფოთლები მდიდარია კაროტინით, ფლავონოიდებით, საპონინებით. თესლი შეიცავს დიდი რაოდენობით ცხიმოვან ზეთს (40-50%-მდე), ცილებს, ნახშირწყლებს, ვიტამინებს (E, D, B ჯგუფის), მინერალურ ნივთიერებებს. ფესვები შეიცავს ინულინს, მთრიმლავ ნივთიერებებს და სხვა.

შეგროვების წესები: ყვავილებს აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში, ფოთლებს - ყვავილობამდე ან ყვავილობის დროს. თესლს აგროვებენ სრული სიმწიფის პერიოდში. ფესვების დამზადება ხდება შემოდგომაზე, მცენარის მიწისზედა ნაწილის ჭკნობის შემდეგ. შეგროვებულ ნედლეულს აშრობენ ჩრდილში, კარგად ვენტილირებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს. გამომშრალი ნედლეული ინახება მშრალ, გრილ ადგილას, ქაღალდის ან ქსოვილის ტომრებში.

ქიმიური შემადგენლობა

მზესუმზირას სხვადასხვა ნაწილები შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:

• ყვავილები: ფლავონოიდები (კვერციმერიტრინი, ანტოციანები), კაროტინოიდები, საპონინები, ფენოლკარბონის მჟავები, მთრიმლავი ნივთიერებები.
• ფოთლები: კაროტინოიდები, ფლავონოიდები, საპონინები, მთრიმლავი ნივთიერებები, ეთერზეთი.
• თესლი: ცხიმოვანი ზეთი (40-50%), ცილები (20-25%), ნახშირწყლები (20-25%), ვიტამინი E, D ვიტამინი, B ჯგუფის ვიტამინები, ფოსფოლიპიდები, სტერინები, კაროტინოიდები, ორგანული მჟავები, მინერალური ნივთიერებები (კალიუმი, ფოსფორი, მაგნიუმი, რკინა და სხვა).
• ზეთი: უჯერი ცხიმოვანი მჟავები (ლინოლის, ოლეინის), გაჯერებული ცხიმოვანი მჟავები (პალმიტინის, სტეარინის), ვიტამინი E, ფოსფოლიპიდები.
• ფესვები: ინულინი (პოლისაქარიდი), მთრიმლავი ნივთიერებები, მცირე რაოდენობით ალკალოიდები, ფისები, საპონინები.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

მზესუმზირას სხვადასხვა ნაწილებს აქვთ შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• ყვავილები და ფოთლები: შარდმდენი, ოფლმდენი, სიცხის დამწევი, ამოსახველებელი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტიმიკრობული.
• თესლი: კვებითი ღირებულების მქონე, გარსშემომგარსველი, ანთების საწინააღმდეგო.
• ზეთი: საფაღარათო, ნაღველმდენი, ანტიოქსიდანტური, გარეგანი გამოყენებისას - დამარბილებელი, მკვებავი.
• ფესვები: ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება როგორც შარდმდენი, ანთების საწინააღმდეგო, ტკივილგამაყუჩებელი, დიარეის საწინააღმდეგო საშუალება. ზოგიერთი კვლევა მიუთითებს ფესვებში შემავალი ნივთიერებების პოტენციურ ანტიოქსიდანტურ, ანთების საწინააღმდეგო და სიმსივნის საწინააღმდეგო აქტივობაზე, თუმცა ეს თვისებები ჯერ კიდევ საჭიროებს შემდგომ შესწავლას.

გამოყენება მედიცინაში: მზესუმზირას ყვავილების და ფოთლების ნაყენი გამოიყენება როგორც შარდმდენი, ოფლმდენი და სიცხის დამწევი საშუალება გაციების, გრიპის, ბრონქიტის დროს. თესლი გამოიყენება როგორც კვებითი პროდუქტი, ასევე ნედლეული ზეთის მისაღებად. ზეთი გამოიყენება შინაგანად (ყაბზობის, ათეროსკლეროზის დროს) და გარეგანად (კანის დაავადებების, დამწვრობის, ჭრილობების დროს). მზესუმზირას პრეპარატები გამოიყენება აგრეთვე კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის, ღვიძლის და ნაღვლის ბუშტის დაავადებების დროს. მზესუმზირას ფესვები ძირითადად გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში, თუმცა საჭიროა მეტი კვლევა მისი ეფექტურობის დასადასტურებლად.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

მზესუმზირა ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. ყვავილების და ფოთლების ნაყენს ან ნახარშს ხალხური მკურნალები იყენებენ გაციების, გრიპის, ბრონქიტის, პნევმონიის, თირკმელების და შარდის ბუშტის დაავადებების, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების, რევმატიზმის, პოდაგრის სამკურნალოდ. თესლს იყენებენ როგორც გარსშემომგარსველ და ანთების საწინააღმდეგო საშუალებას კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების დროს. ზეთს ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ყაბზობის, ათეროსკლეროზის, დამწვრობების, ჭრილობების, კანის დაავადებების სამკურნალოდ, ასევე მასაჟისთვის. მზესუმზირას ფესვების ნახარშს ხალხურ მედიცინაში იყენებენ თირკმელკენჭოვანი დაავადების, რევმატიზმის, პოდაგრის, დიარეის, კუჭის წყლულის დროს. ასევე არსებობს ცნობები ფესვების გამოყენების შესახებ სიყვითლის სამკურნალოდ.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: მზესუმზირას პრეპარატების გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა). ფესვების გამოყენებასთან დაკავშირებით საჭიროა მეტი სიფრთხილე, რადგან არ არის საკმარისი სამეცნიერო მტკიცებულება მათი უსაფრთხოების შესახებ. ნებისმიერი მცენარეული საშუალების გამოყენებამდე გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან.