თუთა (Morus spp.)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: თუთა (Morus spp.) არის ფოთოლმცვენი ხე, რომელიც ათასობით წლის განმავლობაში კაცობრიობის ისტორიის განუყოფელი ნაწილია, არა მხოლოდ თავისი უგემრიელესი ნაყოფის, არამედ აბრეშუმის წარმოებაში მისი უმნიშვნელოვანესი როლის გამო. თუმცა, მისი კულინარიული და სამრეწველო ღირებულების მიღმა, თუთა უძველესი დროიდან გამოიყენება ტრადიციულ მედიცინაში. თანამედროვე კვლევები სულ უფრო მეტად ადასტურებენ მის უნიკალურ სამკურნალო პოტენციალს, განსაკუთრებით მისი ფოთლების უნარს, დაარეგულიროს სისხლში შაქრის დონე. მწვანე აფთიაქი გთავაზობთ ამ მრავალმხრივი მცენარის სრულ აღწერას.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: თუთისებრნი (Moraceae). ამ ოჯახში ასევე შედის ლეღვი და პურის ხე.
- გვარი: თუთა (Morus).
- სახეობა: გვარი მოიცავს რამდენიმე სახეობას, რომელთაგან ყველაზე გავრცელებულია თეთრი თუთა (Morus alba), რომელიც აბრეშუმის ჭიის საკვებს წარმოადგენს, და შავი თუთა (Morus nigra), რომელიც ცნობილია თავისი მუქი და არომატული ნაყოფით.
- სიცოცხლის ფორმა: სწრაფად მზარდი, ფოთოლმცვენი ხე, რომელიც სიმაღლეში 10-20 მეტრს აღწევს.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი, სიცოცხლის ხანგრძლივობამ შეიძლება რამდენიმე ასეულ წელს მიაღწიოს.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს გაზაფხულზე (აპრილი-მაისი), ხოლო ნაყოფი მწიფდება ზაფხულის დასაწყისში (ივნისი-ივლისი).
- ღერო: ახალგაზრდა ხეებს აქვთ გლუვი ღერო, ხოლო ასაკთან ერთად იგი ხდება დაღარული და უხეში.
- ქერქი: მონაცრისფრო-მოყავისფრო, ასაკოვან ხეებზე ღრმად დახეთქილი.
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, მარტივი, გულისებრი ფორმის, ხშირად დანაკვთული (განსაკუთრებით ახალგაზრდა ყლორტებზე). ფოთლის კიდეები დაკბილულია.
- ყვავილები: პატარა, შეუმჩნეველი, მომწვანო ფერის, შეკრებილი თავთავისებრ ან მჭადა ყვავილედებში.
- ნაყოფი: რთული ნაყოფედი (ნაყოფედი კენკრა), რომელიც გარეგნულად მაყვალს წააგავს. ფერი მერყეობს თეთრიდან და ვარდისფრიდან მუქ წითელ და შავ ფერამდე, სახეობის მიხედვით.
- ფესვები: ძლიერი, ფართოდ გაშლილი ფესვთა სისტემა.
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია აზიის ზომიერ და სუბტროპიკულ რეგიონებში. კულტივირებულია მთელ მსოფლიოში, მათ შორის საქართველოშიც.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება თუთის თითქმის ყველა ნაწილი, თუმცა ყველაზე მეტად შესწავლილი და ფარმაკოლოგიურად აქტიურია ფოთლები (Folium Mori) და ნაყოფი (Fructus Mori). ტრადიციულ ჩინურ მედიცინაში ასევე აქტიურად გამოიყენება ფესვის ქერქი (Cortex Mori Radicis).
შეგროვების წესები:
- ფოთლები: აგროვებენ აქტიური ვეგეტაციის პერიოდში, გვიან გაზაფხულზე ან ზაფხულის დასაწყისში. აშრობენ ჩრდილიან, კარგად განიავებად ადგილას, რათა შეინარჩუნონ ფერი და აქტიური ნაერთები.
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის დროს. იყენებენ ნედლი სახით ან აშრობენ, ამზადებენ სიროფს, წვენს.
ქიმიური შემადგენლობა
თუთის სამკურნალო ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ფოთლები: შეიცავს უნიკალურ იминоშაქარს 1-დეოქსინოირიმიცინს (DNJ), ფლავონოიდებს (რუტინი, კვერცეტინი), ფენოლურ მჟავებს (ქლოროგენის მჟავა), ამინომჟავებს (განსაკუთრებით გამა-ამინობუტირმჟავას - GABA), ვიტამინებს (C, B ჯგუფი) და მინერალებს (კალციუმი, კალიუმი, რკინა).
- ნაყოფი: მდიდარია ანთოციანინებით (განსაკუთრებით შავი თუთა), რომლებიც ანიჭებენ მას მუქ ფერს. ასევე შეიცავს რესვერატროლს, C და K ვიტამინებს, რკინას, კალიუმს, ბოჭკოს.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
თუთის ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ფოთლები: კლინიკური კვლევებით დადასტურებულია მათი გამოხატული ჰიპოგლიკემიური (სისხლში შაქრის დამწევი) მოქმედება. ეს ეფექტი ძირითადად განპირობებულია 1-დეოქსინოირიმიცინით (DNJ), რომელიც აინჰიბირებს ფერმენტ ალფა-გლუკოზიდაზას. ეს ფერმენტი პასუხისმგებელია რთული ნახშირწყლების დაშლაზე მარტივ შაქრებად (გლუკოზად). მისი დათრგუნვა ანელებს ნახშირწყლების შეწოვას ნაწლავებიდან, რაც ხელს უშლის ჭამის შემდგომ სისხლში შაქრის დონის მკვეთრ მატებას. ფოთლებს ასევე გააჩნია ანტიოქსიდანტური და ანთების საწინააღმდეგო თვისებები.
- ნაყოფი: გამოირჩევა ძლიერი ანტიოქსიდანტური თვისებებით, რაც განპირობებულია ანთოციანინებისა და რესვერატროლის მაღალი შემცველობით. ეს ნაერთები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების დაზიანებისგან, აუმჯობესებენ გულ-სისხლძარღვთა სისტემის ჯანმრთელობას და აძლიერებენ იმუნიტეტს.
გამოყენება მედიცინაში:
- ფოთლების ექსტრაქტი და ჩაი: გამოიყენება მე-2 ტიპის დიაბეტისა და პრედიაბეტის კომპლექსურ თერაპიაში, სისხლში გლუკოზის დონის კონტროლისთვის. ასევე, გამოიყენება ქოლესტერინის დონის რეგულაციის ხელშესაწყობად.
- ნაყოფი: გამოიყენება როგორც ფუნქციური საკვები ანემიის, იმუნიტეტის დაქვეითებისა და ზოგადი გადაღლილობის დროს.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში თუთის ფოთლების ჩაის იყენებენ გაციების, ყელის ტკივილის, თავბრუსხვევისა და როგორც ზოგად მატონიზირებელ საშუალებას. ნაყოფისგან დამზადებულ სიროფს (ბაქმაზს) კი ტრადიციულად იყენებენ სისხლის აღმდგენად და ორგანიზმის მოსაძლიერებლად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: თუთის ფოთლების გამოყენებისას სიფრთხილეა საჭირო დიაბეტით დაავადებულ პაციენტებში, რომლებიც იღებენ შაქრის დამწევ მედიკამენტებს, რადგან შეიძლება განვითარდეს ჰიპოგლიკემია (შაქრის დონის ზედმეტად დაცემა). ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სხვა მედიკამენტებს ან გაქვთ ქრონიკული დაავადებები.