წითელი მოცვი (Vaccinium vitis-idaea)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: წითელი მოცვი (Vaccinium vitis-idaea) არის მარადმწვანე, დაბალმზარდი ბუჩქი, რომელიც ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ტყეებისა და მთიანი რეგიონების მკვიდრია. მისი მკვეთრი წითელი, მომჟავო-მოტკბო ნაყოფი არა მხოლოდ სკანდინავიური და აღმოსავლეთ ევროპული სამზარეულოს მნიშვნელოვანი ნაწილია, არამედ უძველესი დროიდან გამოიყენება ტრადიციულ მედიცინაში. თანამედროვე სამეცნიერო კვლევები განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ წითელი მოცვის უნიკალურ უნარს, დაიცვას საშარდე გზების ჯანმრთელობა, რაც მას ერთ-ერთ ყველაზე ღირებულ სამკურნალო კენკრად აქცევს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: მანანასებრნი (Ericaceae). ამავე ოჯახს მიეკუთვნება ლურჯი მოცვი, შტოში და როდოდენდრონი.
- გვარი: მოცვი (Vaccinium).
- სახეობა: Vaccinium vitis-idaea L.
- სიცოცხლის ფორმა: მარადმწვანე, გართხმული ან წამოწეული ღეროების მქონე ბუჩქი, სიმაღლით 10-40 სმ.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტოს ბოლოსა და სექტემბერში.
- ღერო: წვრილი, დატოტვილი, მერქნიანი.
- ქერქი: ასაკოვან ღეროებზე ქერქი მონაცრისფრო-ყავისფერია.
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, მარადმწვანე, ტყავისებრი, ელიფსური ფორმის. ზედაპირი მუქი მწვანე და პრიალაა, ქვედა მხარე – უფრო ღია.
- ყვავილები: პატარა, ზარისებრი, თეთრი ან მკრთალი ვარდისფერი, შეკრებილია მოკლე, ჩამოკიდებულ მტევნებში.
- ნაყოფი: სფეროსებრი, პრიალა კენკრა, დიამეტრით 5-10 მმ. ფერი მკვეთრი წითელია. გემო მომჟავოა, ოდნავ მომწარო სიმწკლარტით, რომელიც პირველი ყინვების შემდეგ რბილდება.
- ფესვები: მხოხავი ფესურა, რომელიც ქმნის ზედაპირულ, ბოჭკოვან ფესვთა სისტემას და ხშირად ქმნის ხშირ რაყას.
- გავრცელება: გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ცივ და ზომიერ სარტყლებში – ევროპაში, აზიასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში გვხვდება სუბალპურ და ალპურ ზონებში, მჟავე ნიადაგებზე.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება წითელი მოცვის მწიფე ნაყოფი (Fructus Vitis-idaeae) და ფოთლები (Folium Vitis-idaeae).
შეგროვების წესები:
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის პერიოდში. გამოიყენება ნედლი, გამხმარი, გაყინული ან გადამუშავებული (წვენი, მორსი, ექსტრაქტი) სახით.
- ფოთლები: აგროვებენ გაზაფხულზე, ყვავილობამდე. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, რათა არ გამუქდეს და შეინარჩუნოს აქტიური ნივთიერებები.
ქიმიური შემადგენლობა
წითელი მოცვის ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ნაყოფი: შეიცავს პროანთოციანიდინებს (PACs), ანთოციანინებს (რომლებიც ანიჭებენ წითელ ფერს), ფლავონოიდ კვერცეტინს, C ვიტამინს, მანგანუმს, ორგანულ მჟავებს (ბენზოის, ვაშლის, ლიმონის), შაქრებსა და პექტინს.
- ფოთლები: მთავარი აქტიური კომპონენტია ფენოლური გლიკოზიდი არბუტინი (5-9%-მდე). ასევე შეიცავს დიდი რაოდენობით მთრიმლავ ნივთიერებებს (ტანინებს), ფლავონოიდებს და ურსოლის მჟავას.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
წითელი მოცვის ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული, თუმცა საშარდე სისტემაზე ორიენტირებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ნაყოფი: კლინიკური კვლევებით დადასტურებულია მისი ანტი-ადჰეზიური თვისება. ნაყოფში შემავალი პროანთოციანიდინები (განსაკუთრებით A-ტიპის) ხელს უშლიან პათოგენური ბაქტერიების (ძირითადად E. coli) მიმაგრებას შარდის ბუშტის კედლებზე. ეს მექანიზმი არ კლავს ბაქტერიებს, არამედ ხელს უწყობს მათ გამოდევნას შარდთან ერთად, რითაც ხელს უშლის ინფექციის განვითარებას. ნაყოფს ასევე გააჩნია ანტიოქსიდანტური და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება.
- ფოთლები: ფოთლების მთავარი თვისებაა საშარდე გზების ანტისეპტიკური მოქმედება. ორგანიზმში მოხვედრის შემდეგ, არბუტინი იშლება ჰიდროქინონად, რომელიც შარდის ტუტე რეაქციის პირობებში ძლიერ ანტიმიკრობულ ეფექტს ავლენს. ფოთლებს ასევე ახასიათებთ შარდმდენი და შემკვრელი თვისებები.
გამოყენება მედიცინაში:
- ნაყოფი (და მისგან დამზადებული ექსტრაქტები): ფართოდ გამოიყენება საშარდე გზების ინფექციების (ცისტიტის) პროფილაქტიკისა და კომპლექსური თერაპიისთვის, განსაკუთრებით მორეციდივე (განმეორებითი) ინფექციების დროს.
- ფოთლების ნახარში და ჩაი: გამოიყენება როგორც ანტისეპტიკური და შარდმდენი საშუალება ცისტიტის, ურეთრიტისა და პიელიტის საწყის სტადიებზე.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში წითელი მოცვის ნაყოფის წვენი და მორსი ითვლება პირველ საშუალებად "გაციებული შარდის ბუშტის" დროს. ფოთლების ნახარშს იყენებდნენ არა მხოლოდ ცისტიტის, არამედ ნიკრისის ქარისა და რევმატიზმის დროსაც, როგორც შარდმჟავას გამომყოფი საშუალება.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ფოთლების გამოყენებისას! მასში შემავალი არბუტინის გამო, ფოთლების ნახარშის ხანგრძლივი (1-2 კვირაზე მეტი) ან უკონტროლო მიღება დაუშვებელია, რადგან ჰიდროქინონმა შეიძლება ტოქსიკური გავლენა მოახდინოს ღვიძლზე. ფოთლების გამოყენება აკრძალულია ორსულობის, ლაქტაციის პერიოდში და 12 წლამდე ბავშვებში. ნაყოფი ზოგადად უსაფრთხოა, თუმცა მისმა ჭარბმა მიღებამ შეიძლება გამოიწვიოს კუჭ-ნაწლავის გაღიზიანება. სისხლის გამათხელებელი მედიკამენტების (მაგ., ვარფარინი) მიღებისას, წითელი მოცვის პროდუქტების გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან.