შავი მოცხარი (Ribes nigrum)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: შავი მოცხარი (Ribes nigrum) არის ფოთოლმცვენი ბუჩქი, რომელიც სამართლიანად ითვლება ერთ-ერთ ყველაზე სასარგებლო კენკროვან კულტურად. მისი ინტენსიური, მუქი ფერის, არომატული ნაყოფი C ვიტამინისა და ანტიოქსიდანტების ნამდვილი საგანძურია. წითელი მოცხარისგან განსხვავებით, შავი მოცხარი გამოირჩევა გაცილებით ძლიერი და სპეციფიკური არომატით, რომელიც მცენარის ფოთლებსაც კი ახასიათებს. საუკუნეების განმავლობაში, იგი გამოიყენებოდა ევროპულ ხალხურ მედიცინაში, როგორც იმუნიტეტის გამაძლიერებელი და ზოგადგამაჯანსაღებელი საშუალება, ხოლო თანამედროვე კვლევები ადასტურებენ მის მრავალმხრივ დადებით გავლენას ადამიანის ჯანმრთელობაზე.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ხურტკმელისებრნი (Grossulariaceae);
- გვარი: მოცხარი (Ribes);
- სახეობა: შავი მოცხარი (Ribes nigrum L.);
- სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი, საშუალო ზომის ბუჩქი, სიმაღლით 1-2 მეტრი;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს აპრილ-მაისში, ნაყოფი მწიფდება ივლისში;
- ღერო: სწორმდგომი, დატოტვილი. ახალგაზრდა ყლორტები ღია ფერის და შებუსულია, ხოლო ასაკთან ერთად მუქდება და გლუვი ხდება;
- ქერქი: მოყავისფრო-ნაცრისფერი;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, 3-5 ნაკვთიანი, თათისებრ-დანაკვთული, დაკბილული კიდეებით. ფოთლის ქვედა მხარე დაფარულია ყვითელი ეთერზეთოვანი ჯირკვლებით, რომლებიც გასრესისას გამოყოფენ ძლიერ, დამახასიათებელ არომატს;
- ყვავილები: პატარა, ზარისებრი, მომწვანო-მოწითალო, შეკრებილია ჩამოკიდებულ მტევნისებრ ყვავილედებში;
- ნაყოფი: სფეროსებრი, მბზინავი, შავი ფერის კენკრა, დიამეტრით 1 სმ-მდე. ნაყოფის წვერზე შერჩენილია გამხმარი ყვავილის ჯამი. აქვს ძლიერი, სპეციფიკური არომატი და მომჟავო-მოტკბო გემო;
- ფესვები: მძლავრი, ბოჭკოვანი ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ევროპისა და აზიის ზომიერ სარტყელში. ფართოდაა კულტივირებული მთელ მსოფლიოში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება შავი მოცხარის მწიფე ნაყოფი (კენკრა) და ფოთლები. ფარმაცევტულ წარმოებაში ასევე იყენებენ ნაყოფის თესლისგან მიღებულ ზეთს.
შეგროვების წესები:
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის დროს, მშრალ ამინდში. გამოიყენება ნედლი, გამხმარი, გაყინული სახით, ასევე ამზადებენ წვენს, სიროფს, ჯემსა და ექსტრაქტებს;
- ფოთლები: აგროვებენ მცენარის ყვავილობის შემდეგ. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას;
ქიმიური შემადგენლობა
შავი მოცხარი ბიოაქტიური ნაერთების ნამდვილი "სუპერვარსკვლავია":
- ნაყოფი: შეიცავს უპრეცედენტოდ დიდი რაოდენობით C ვიტამინს (ასკორბინის მჟავა), ხშირად რამდენჯერმე აღემატება ციტრუსებს. უმდიდრესია მუქი პიგმენტებით – ანთოციანინებით, რომლებიც უძლიერესი ანტიოქსიდანტებია. ასევე შეიცავს P და B ჯგუფის ვიტამინებს, კაროტინოიდებს, კალიუმს, რკინას, ორგანულ მჟავებსა და პექტინს. თესლი მდიდარია იშვიათი ომეგა-6 ცხიმოვანი მჟავით – გამა-ლინოლენის მჟავით (GLA);
- ფოთლები: შეიცავს ფლავონოიდებს (კვერცეტინი, რუტინი), პროანთოციანიდინებს, C ვიტამინს და ეთერზეთებს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
შავი მოცხარის ნაწილებს მრავალმხრივი ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ნაყოფი: C ვიტამინისა და ანთოციანინების უნიკალური კომბინაციის წყალობით, ნაყოფს გააჩნია მძლავრი იმუნომასტიმულირებელი, ანტიოქსიდანტური, ანთების საწინააღმდეგო და სისხლძარღვების დამცავი თვისებები. ის აძლიერებს კაპილარების კედლებს, აუმჯობესებს სისხლის მიკროცირკულაციას და დადებითად მოქმედებს მხედველობაზე (მსგავსად შავი მოცვისა);
- ფოთლები: ტრადიციულად გამოიყენება როგორც ოფლმდენი, შარდმდენი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება. ითვლება, რომ ის ხელს უწყობს ორგანიზმიდან პურინების (შარდმჟავას მარილები) გამოდევნას;
გამოყენება მედიცინაში:
- ნაყოფი (და მისგან დამზადებული ექსტრაქტები): ფართოდ გამოიყენება გრიპისა და გაციების პროფილაქტიკისა და მკურნალობისთვის; ავიტამინოზის დროს; იმუნიტეტის გასაძლიერებლად; მხედველობის დაღლილობის მოსახსნელად და სისხლძარღვოვანი დაავადებების კომპლექსურ თერაპიაში;
- ფოთლების ნახარში: გამოიყენება როგორც ოფლმდენი საშუალება მაღალი ტემპერატურის დროს და როგორც შარდმდენი საშუალება შეშუპებისა და საშარდე გზების მსუბუქი ანთებებისას;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში შავი მოცხარის სიროფი თაფლით კლასიკური საშუალებაა ხველისა და ყელის ტკივილის დროს. ფოთლების ჩაის იყენებდნენ რევმატიზმისა და პოდაგრის სამკურნალოდ. ნაყოფის წვენს კი ანემიისა და ზოგადი სისუსტის დროს იღებდნენ ორგანიზმის მოსაძლიერებლად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: შავი მოცხარი ზოგადად უსაფრთხოდ ითვლება, თუმცა იშვიათ შემთხვევებში შეიძლება გამოიწვიოს ალერგიული რეაქცია. სისხლის გამათხელებელი მედიკამენტების (მაგ., ვარფარინი) მიღებისას, შავი მოცხარის დანამატების გამოყენებამდე სიფრთხილეა საჭირო, რადგან მას შეიძლება ჰქონდეს სისხლის შედედებაზე მოქმედი ეფექტი. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი ან იღებთ სხვა მედიკამენტებს.