შროშანი (Convallaria majalis)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: შროშანი (Convallaria majalis) არის ნაზი და უაღრესად სურნელოვანი მცენარე, რომელიც გაზაფხულის ერთ-ერთ ულამაზეს მაცნედ ითვლება. მისი თოვლივით თეთრი, ზარისებრი ყვავილები და დახვეწილი სურნელი სიწმინდესა და სინაზესთან ასოცირდება. თუმცა, ამ მომხიბვლელი გარეგნობის მიღმა იმალება ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერმოქმედი კარდიოტონური (გულზე მოქმედი) მცენარე, რომელიც, არასწორი გამოყენების შემთხვევაში, სასიკვდილოდ შხამიანია. მისი სამკურნალო გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ ფარმაცევტული პრეპარატების სახით, ექიმის მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: სატაცურისებრნი (Asparagaceae). ადრეულ კლასიფიკაციებში მიაკუთვნებდნენ შროშანისებრთა (Liliaceae) ოჯახს;
- გვარი: შროშანი (Convallaria);
- სახეობა: მაისის შროშანი (Convallaria majalis L.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს აპრილის ბოლოსა და მაისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში;
- ღერო: საყვავილე ღერო (ისარი) უფოთლოა, სამწახნაგოვანი, სიმაღლით 15-30 სმ;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: როგორც წესი, ვითარდება ორი (იშვიათად ერთი ან სამი) დიდი, ფესვთანური, ელიფსური ფორმის ფოთოლი. ფოთლები ღია მწვანე ფერისაა, პარალელური ძარღვებით;
- ყვავილები: თეთრი (იშვიათად მკრთალი ვარდისფერი), ზარისებრი, ჩამოკიდებული ყვავილები შეკრებილია ცალმხრივ მტევნისებრ ყვავილედში. გამოირჩევა უაღრესად ძლიერი და სასიამოვნო სურნელით;
- ნაყოფი: სფეროსებრი, წითელ-ნარინჯისფერი, 2-8 თესლიანი კენკრა. ნაყოფი ძალიან შხამიანია;
- ფესვები: ჰორიზონტალური, მხოხავი ფესურა მრავალრიცხოვანი წვრილი ფესვებით;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში – ევროპასა და აზიაში. საქართველოში იზრდება ტენიან, დაჩრდილულ ფოთლოვან და შერეულ ტყეებში;
სამკურნალო ნაწილები
ფარმაცევტული მრეწველობისთვის გამოიყენება შროშანის მიწისზედა ნაწილი ყვავილობისას – ბალახი (Herba Convallariae), ასევე ცალკე ფოთლები (Folium Convallariae) და ყვავილები (Flores Convallariae).
შეგროვების წესები:
- ბალახი: აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში, მშრალ ამინდში. ნედლეულს აშრობენ ძალიან სწრაფად, სპეციალურ საშრობებში 50-60°C ტემპერატურაზე, რათა არ მოხდეს გლიკოზიდების დაშლა;
ქიმიური შემადგენლობა
შროშანის ყველა ნაწილი შეიცავს ძლიერმოქმედ ნივთიერებებს:
- კარდიული გლიკოზიდები (30-ზე მეტი სახეობა): ეს არის მცენარის მთავარი აქტიური კომპონენტები. მათგან უმნიშვნელოვანესია კონვალატოქსინი, კონვალოზიდი და კონვალამარინი. თავისი მოქმედებით ისინი მელიწარას (Digitalis) გლიკოზიდების მსგავსია;
- სტეროიდული საპონინები;
- ფლავონოიდები;
- ეთერზეთი, რომელიც განაპირობებს მცენარის არომატს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
შროშანის პრეპარატებს გააჩნია გამოხატული და სპეციფიკური ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- კარდიოტონური: კარდიული გლიკოზიდები ზრდიან გულის კუნთის (მიოკარდიუმის) შეკუმშვის ძალას (დადებითი ინოტროპული ეფექტი), ამავდროულად ანელებენ გულისცემის სიხშირეს (უარყოფითი ქრონოტროპული ეფექტი). შედეგად, გული მუშაობს უფრო ძლიერად და ეკონომიურად;
- არითმიის საწინააღმდეგო: არეგულირებენ გულის რიტმს;
- შარდმდენი: გულის მუშაობის გაუმჯობესების შედეგად, უმჯობესდება თირკმლის სისხლმომარაგება, რაც იწვევს შარდის გამოყოფის გაძლიერებას და შეშუპების შემცირებას;
გამოყენება მედიცინაში:
შროშანი გამოიყენება მხოლოდ და მხოლოდ სტანდარტიზებული ფარმაცევტული პრეპარატების სახით (წვეთები, ტაბლეტები), რომლებიც ინიშნება ექიმის მიერ. მისი გამოყენების ჩვენებებია:
- გულის ქრონიკული უკმარისობის I-II სტადია;
- გულის ნევროზი;
- გულისცემის რიტმის ზოგიერთი დარღვევა (არითმია);
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში შროშანის სპირტიან ნაყენს იყენებდნენ გულის "სისუსტის", შეშუპებისა და "ნერვული აშლილობის" დროს. თუმცა, დოზის ზუსტად განსაზღვრის სირთულის გამო, ასეთი მკურნალობა ხშირად მძიმე მოწამვლით სრულდებოდა.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: შროშანი სასიკვდილოდ შხამიანი მცენარეა! მისი ყველა ნაწილი – ფოთოლი, ყვავილი, ღერო და განსაკუთრებით ნაყოფი – შეიცავს ტოქსიკურ კარდიულ გლიკოზიდებს. მისი თვითნებური, უკონტროლო გამოყენება სამკურნალო მიზნებით კატეგორიულად დაუშვებელია და სიცოცხლისთვის საშიშია!
- მოწამვლის სიმპტომებია: გულისრევა, ღებინება, მუცლის ტკივილი, დიარეა, თავბრუსხვევა, გულის რიტმის მკვეთრი შენელება და არითმია, რასაც შეიძლება მოჰყვეს გულის გაჩერება;
- განსაკუთრებით საშიშია ბავშვებისთვის, რომლებსაც შეიძლება მიიზიდოს მცენარის ლამაზმა, წითელმა ნაყოფმა;
- კატეგორიულად აკრძალულია ორსულობის, ლაქტაციის პერიოდში;
- დაუშვებელია გამოყენება გულის მძიმე ორგანული დაავადებების (მაგ., ენდოკარდიტი, მიოკარდიტი) და ელექტროლიტური დისბალანსის დროს;
შროშანის შემცველი ნებისმიერი პრეპარატის მიღება დასაშვებია მხოლოდ ექიმის დანიშნულებითა და მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ.