მურყანი (Alnus glutinosa)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: მურყანი, იგივე თხმელა (Alnus glutinosa), არის ფოთოლმცვენი ხე, რომელიც მჭიდროდ არის დაკავშირებული წყალთან – მდინარეების ნაპირებთან, ჭაობებსა და ტენიან ტყეებთან. მისი მუქი, დახეთქილი ქერქი და პატარა, ხისებრი "გირჩები" მას ადვილად ცნობადს ხდის. ეკოლოგიური მნიშვნელობის გარდა (მურყანი ამდიდრებს ნიადაგს აზოტით), მას გააჩნია გამოყენების ხანგრძლივი ისტორია ხალხურ მედიცინაში. იგი ითვლებოდა ერთ-ერთ ყველაზე ძლიერ ბუნებრივ შემკვრელ და ანთების საწინააღმდეგო საშუალებად, რომელსაც იყენებდნენ როგორც შინაგანი, ისე გარეგანი პრობლემების სამკურნალოდ.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: არყისებრნი (Betulaceae);
- გვარი: მურყანი (Alnus);
- სახეობა: წებოვანი მურყანი (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.);
- სიცოცხლის ფორმა: საშუალო და დიდი ზომის, ფოთოლმცვენი ხე, სიმაღლით 30 მეტრამდე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ადრე გაზაფხულზე (თებერვალ-აპრილში), ფოთლების გამოჩენამდე;
- ღერო: სწორი, სვეტისებრი. ახალგაზრდა ხეებს კონუსისებრი ვარჯი აქვთ, ასაკთან ერთად კი ვარჯი მომრგვალებულ ფორმას იღებს;
- ქერქი: ახალგაზრდა ტოტებზე გლუვი და მბზინავია, მონაცრისფრო-მოყავისფრო. ასაკოვან ღეროებზე ქერქი მუქი, თითქმის შავი ფერისაა და ღრმად დახეთქილი;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, მომრგვალო ან უკუკვერცხისებრი ფორმის. ფოთლის დამახასიათებელი ნიშანია ჩაჭრილი ან ჩაღრმავებული წვერი. ახალგაზრდა ფოთლები წებოვანია (აქედან მოდის სახეობის სახელი glutinosa);
- ყვავილები: ერთსქესიანი, ერთსახლიანი. მამრობითი ყვავილები შეკრებილია გრძელ, ჩამოკიდებულ, მოწითალო-მოყავისფრო მჭადა ყვავილედებში. მდედრობითი ყვავილები პატარა, ოვალური, მოწითალო ფერისაა;
- ნაყოფი: პატარა, გამერქნებული, მუქი ყავისფერი გირჩისებრი ნაყოფედი, რომელიც ხეზე რჩება მთელი ზამთრის განმავლობაში, თესლის გამოფანტვის შემდეგაც კი. თესლი პატარა, ბრტყელი, ფრთიანი კაკლუჭაა;
- ფესვები: ზედაპირული, მაგრამ ფართოდ გაშლილი ფესვთა სისტემა. ფესვებზე ვითარდება კოჟრები, რომლებიც შეიცავენ აზოტმაფიქსირებელ ბაქტერიებს;
- გავრცელება: გავრცელებულია თითქმის მთელ ევროპაში, კავკასიაში, დასავლეთ აზიასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში. იზრდება ჭარბტენიან ნიადაგებზე, მდინარეების, ტბებისა და ჭაობების სანაპიროებზე;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება მურყნის ქერქი (Cortex Alni), ფოთლები (Folium Alni) და გირჩისებრი ნაყოფედები (Fructus Alni).
შეგროვების წესები:
- ქერქი: აგროვებენ ადრე გაზაფხულზე, ახალგაზრდა ტოტებიდან;
- ფოთლები: აგროვებენ გაზაფხულზე, როდესაც ისინი ახალგაზრდა და წებოვანია;
- ნაყოფედები ("გირჩები"): აგროვებენ გვიან შემოდგომაზე ან ზამთარში, სრული გამერქნების შემდეგ. აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას;
ქიმიური შემადგენლობა
მურყნის სამკურნალო ნაწილები გამოირჩევა ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთების მაღალი შემცველობით:
- მთრიმლავი ნივთიერებები (ტანინები): ეს არის მურყნის მთავარი აქტიური კომპონენტები. მათი შემცველობა ქერქში 20%-ს, ხოლო ნაყოფედებში 25%-ს აღწევს. ძირითადად წარმოდგენილია ტანინისა და გალის მჟავით;
- ტრიტერპენოიდები: (ტარაქსეროლი, ტარაქსერონი);
- ფლავონოიდები: (ჰიპეროზიდი, კვერცეტინი);
- ფიტოსტერინები, ფისები და ცხიმოვანი მჟავები;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ტანინების მაღალი კონცენტრაციის გამო, მურყნის პრეპარატებს გააჩნია შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- შემკვრელი (ასტრინგენტული): ეს მისი ყველაზე გამოხატული თვისებაა. ტანინები იწვევენ ცილების დენატურაციას კანისა და ლორწოვანი გარსების ზედაპირზე, ქმნიან დამცავ აპკს, რაც ამცირებს ანთებას, ტკივილს და სითხის გამოყოფას;
- ანთების საწინააღმდეგო: ამცირებს ანთებით პროცესებს;
- სისხლდენის შემაჩერებელი (ჰემოსტატიკური): ავიწროებს წვრილ სისხლძარღვებს და ხელს უწყობს სისხლდენის შეჩერებას;
- ანტიმიკრობული და ანტისეპტიკური: თრგუნავს მიკროორგანიზმების ზრდას;
გამოყენება მედიცინაში:
მურყნის ნახარშები და ნაყენები გამოიყენება, როგორც წესი, გარეგანად ან კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის პრობლემების დროს:
- შინაგანი გამოყენება: როგორც შემკვრელი საშუალება მწვავე და ქრონიკული ენტერიტის, კოლიტისა და დიზენტერიის დროს (ძირითადად ნაყოფედების ნახარში);
- გარეგანი გამოყენება: პირის ღრუსა და ხახის ანთებითი პროცესების (სტომატიტი, გინგივიტი, ანგინა) დროს სავლებად; დამწვრობის, ეგზემის, ჭრილობებისა და კანის სხვა ანთებითი დაავადებების დროს კომპრესებისა და საფენების სახით; ბუასილის დროს აბაზანებისთვის;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში მურყნის ნახარში ითვლებოდა შეუცვლელ საშუალებად ფაღარათისა და კუჭის აშლილობის დროს. ფოთლების ნახარშს იყენებდნენ რევმატიზმისა და პოდაგრის დროს აბაზანებისთვის, ასევე იდებდნენ დაღლილ და ოფლიან ფეხებზე.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: მურყანი ძლიერმოქმედი შემკვრელი საშუალებაა.
- მისი პრეპარატების ხანგრძლივმა შიდა გამოყენებამ, ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, შეიძლება გამოიწვიოს ყაბზობა (შეკრულობა) და კუჭის ლორწოვანი გარსის გაღიზიანება;
- მან შეიძლება შეამციროს სხვა მედიკამენტებისა და მინერალების (განსაკუთრებით რკინის) შეწოვა კუჭ-ნაწლავის ტრაქტიდან;
- არ არის რეკომენდებული ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში ექიმთან კონსულტაციის გარეშე;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან.