სვია (Humulus lupulus)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: სვია (Humulus lupulus) არის მხვიარა მცენარე, რომელიც საყოველთაოდ ცნობილია, როგორც ლუდის წარმოების შეუცვლელი ინგრედიენტი, რაც სასმელს დამახასიათებელ სიმწარესა და არომატს ანიჭებს. თუმცა, მისი კულინარიული როლის მიღმა, სვია ერთ-ერთი ყველაზე აღიარებული და კარგად შესწავლილი სედატიური (დამამშვიდებელი) მცენარეა ევროპულ ფიტოთერაპიაში. საუკუნეების განმავლობაში, მის გირჩაკებს იყენებდნენ უძილობის, შფოთვისა და ნერვული დაძაბულობის მოსახსნელად. ბოტანიკურად, იგი კანაფისებრთა ოჯახს მიეკუთვნება, რაც მის რთულ და მრავალფეროვან ქიმიურ შემადგენლობაზე მიუთითებს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: კანაფისებრნი (Cannabaceae);
- გვარი: სვია (Humulus);
- სახეობა: ჩვეულებრივი სვია (Humulus lupulus L.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლოვანი, ბალახოვანი, მხვიარა ლიანა;
- ხანგრძლივობა: ფესურა მრავალწლიანია, მიწისზედა ღეროები – ერთწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-აგვისტოში, ნაყოფი (გირჩაკები) მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში;
- ღერო: ხვიარა, სიგრძით 6 მეტრს და მეტს აღწევს, დაფარულია ხორკლიანი, ქვევით მიმართული ბეწვებით, რომლებითაც ეჭიდება საყრდენს;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მოპირისპირედ განლაგებული, გრძელყუნწიანი, გულისებრი ფორმის, ღრმად დანაკვთული 3-5 ნაკვთად. ფოთლის კიდეები მსხვილად დაკბილულია;
- ყვავილები: ორსახლიანი მცენარეა (მამრობითი და მდედრობითი ყვავილები სხვადასხვა მცენარეზე ვითარდება). მამრობითი ყვავილები შეკრებილია ფაშარ, საგველა ყვავილედებში, ხოლო მდედრობითი ყვავილები – მკვრივ, გირჩისებრ თავთავებში ("გირჩაკები");
- ნაყოფი: ნამდვილი ნაყოფი ერთთესლიანი კაკლუჭაა, რომელიც დამალულია გირჩაკის ფოთლაკების (თანაყვავილედის) უბეში. სამკურნალოდ სწორედ ეს გირჩაკები გამოიყენება;
- ფესვები: ჰორიზონტალური, მძლავრი ფესურა;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ევროპის, აზიისა და ჩრდილოეთ ამერიკის ზომიერ სარტყელში. საქართველოში იზრდება ტენიან ადგილებში, მდინარეების ნაპირებზე, ტყის პირებსა და ბუჩქნარებში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება სვიის გამხმარი, მწიფე მდედრობითი ყვავილედები, იგივე "გირჩაკები" (Lupuli flos ან Strobuli Lupuli). მათი ზედაპირი დაფარულია ყვითელი, წებოვანი ჯირკვლებით (ლუპულინი), რომლებიც შეიცავს აქტიური ნივთიერებების ძირითად ნაწილს.
შეგროვების წესები:
- გირჩაკები: აგროვებენ აგვისტოს შუა რიცხვებიდან, როდესაც ისინი მომწვანო-მოყვითალო ფერს იღებენ. ნედლეულს აშრობენ სწრაფად, ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას არაუმეტეს 40°C ტემპერატურაზე, რათა არ დაიკარგოს ეთერზეთები და ფისები;
ქიმიური შემადგენლობა
სვიის გირჩაკები შეიცავს ბიოაქტიური ნაერთების კომპლექსს:
- სიმწრის ფისები (5-20%-მდე): მათი მთავარი კომპონენტებია ალფა-მჟავები (ჰუმულონი) და ბეტა-მჟავები (ლუპულონი). ისინი განაპირობებენ მცენარის სედატიურ და ანტიმიკრობულ თვისებებს;
- ეთერზეთი (0.5-3%-მდე): შეიცავს 200-ზე მეტ კომპონენტს (მირცენი, ჰუმულენი, კარიოფილენი), რომლებიც მცენარეს სპეციფიკურ არომატს ანიჭებენ;
- ფლავონოიდები: მათ შორის ქალკონი ქსანტოჰუმოლი, რომელიც მძლავრი ანტიოქსიდანტია;
- ფიტოესტროგენები: შეიცავს ერთ-ერთ ყველაზე ძლიერ ცნობილ ფიტოესტროგენს – 8-პრენილნარინგენინს (8-PN);
ფარმაკოლოგიური თვისებები
სვიის პრეპარატებს გააჩნია კარგად შესწავლილი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- სედატიური და საძილე: ეს მისი მთავარი და ოფიციალურად აღიარებული თვისებაა. სიმწრის მჟავები მოქმედებენ ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე, ხელს უწყობენ მოდუნებას, ამცირებენ შფოთვას და აადვილებენ ჩაძინებას;
- სპაზმოლიზური: ადუნებს გლუვი კუნთების სპაზმს;
- საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი: როგორც მწარე ტონიკი, ასტიმულირებს კუჭის წვენის გამოყოფას და აუმჯობესებს მადას;
- ესტროგენული: ფიტოესტროგენების მაღალი შემცველობის გამო, ავლენს ქალის ჰორმონების მსგავს აქტივობას;
გამოყენება მედიცინაში:
- ნევროლოგია: გამოიყენება როგორც მსუბუქი დამამშვიდებელი და საძილე საშუალება ნერვული აგზნებადობის, შფოთვითი მდგომარეობებისა და უძილობის დროს. განსაკუთრებით ეფექტურია კატაბალახასთან (Valeriana officinalis) კომბინაციაში;
- გინეკოლოგია: გამოიყენება მენოპაუზის სიმპტომების (ალები, ოფლიანობა, უძილობა) შესამსუბუქებლად, მისი ესტროგენული აქტივობის გამო;
- გასტროენტეროლოგია: როგორც მადის მომგვრელი საშუალება;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში სვიით გატენილი ბალიში კლასიკური საშუალება იყო უძილობის დასამარცხებლად. მის ჩაის სვამდნენ "ნერვული კუჭის", თავის ტკივილისა და შფოთვის დროს. ასევე, ცნობილი იყო მისი ანაფროდიზიაკული (სქესობრივი ლტოლვის დამთრგუნველი) ეფექტი, განსაკუთრებით მამაკაცებში.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: სვია ძლიერმოქმედი მცენარეა და მის გამოყენებას აქვს უკუჩვენებები.
- დაუშვებელია მისი გამოყენება კლინიკური დეპრესიის დროს, რადგან შეიძლება გააძლიეროს სიმპტომები;
- მისი ესტროგენული აქტივობის გამო, აკრძალულია ჰორმონ-დამოკიდებული დაავადებების დროს (მაგ., სარძევე ჯირკვლის, საშვილოსნოს კიბო) და ორსულობის პერიოდში;
- იწვევს ძილიანობას, ამიტომ მისი მიღების შემდეგ დაუშვებელია ავტომობილის მართვა და მექანიზმებთან მუშაობა;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან.