ჩაგირი (Frangula alnus)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ჩაგირი, რომელიც მეცნიერულად ცნობილია როგორც ბერგენია (Bergenia crassifolia), არის უაღრესად გამძლე, მარადმწვანე მცენარე, რომელიც ციმბირისა და ალთაის მთების მკაცრ პირობებში იზრდება. თავისი დიდი, ტყავისებრი, "სპილოს ყურების" მსგავსი ფოთლების გამო იგი პოპულარული დეკორატიული მცენარეა, თუმცა მისი ნამდვილი ღირებულება მძლავრ ფესურაში იმალება. ციმბირის ხალხურ მედიცინაში, სადაც მას "ბადანს" უწოდებენ, იგი საუკუნეების განმავლობაში გამოიყენებოდა, როგორც უძლიერესი შემკვრელი, ანთების საწინააღმდეგო და სისხლდენის შემაჩერებელი საშუალება. მისი გამხმარი, ძველი ფოთლებისგან დამზადებული ჩაი კი ცნობილია, როგორც "მონღოლური ჩაი".
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ქვამატეხასებრნი (Saxifragaceae);
- გვარი: ბერგენია (Bergenia);
- სახეობა: მსხვილფოთოლა ბერგენია (Bergenia crassifolia (L.) Fritsch);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი, მარადმწვანე ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს გაზაფხულზე (აპრილი-მაისი);
- ღერო: საყვავილე ღერო უფოთლოა, სქელი, მოწითალო, სიმაღლით 50 სმ-მდე;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: დიდი, მომრგვალო, ტყავისებრი, მბზინავი, მუქი მწვანე, შეკრებილია ფესვთანურ როზეტში. შემოდგომაზე და ზამთარში, სიცივის ზემოქმედებით, ფოთლები წითელ ან ბრინჯაოსფერ შეფერილობას იღებს;
- ყვავილები: ზარისებრი, ვარდისფერი ან იასამნისფერ-ვარდისფერი, ხუთფურცლიანი, შეკრებილია მკვრივ, ფარისებრ ყვავილედში;
- ნაყოფი: მშრალი კოლოფი მრავალრიცხოვანი, წვრილი თესლით;
- ფესვები: ძალიან მსხვილი, გრძელი (რამდენიმე მეტრამდე), ჰორიზონტალურად მხოხავი ფესურა. გარეგნულად მუქი ყავისფერია, შიგნით – ღია ვარდისფერი;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ციმბირში, ალთაისა და შუა აზიის მთებში. იზრდება კლდოვან ფერდობებზე. ფართოდაა კულტივირებული, როგორც დეკორატიული მცენარე;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ბერგენიას ფესურა (Rhizoma Bergeniae) და გამოზამთრებული, ძველი ფოთლები (Folium Bergeniae).
შეგროვების წესები:
- ფესურა: თხრიან ზაფხულში, ყვავილობის შემდეგ. კარგად რეცხავენ, ჭრიან და აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას ან საშრობში;
- ფოთლები: აგროვებენ გაზაფხულზე, მხოლოდ იმ ფოთლებს, რომლებმაც გამოიზამთრეს, გამუქდნენ და გაიარეს ბუნებრივი ფერმენტაციის პროცესი თოვლის ქვეშ. ახალ, მწვანე ფოთლებს სამკურნალოდ არ იყენებენ;
ქიმიური შემადგენლობა
ბერგენიას ფესურა გამოირჩევა ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთების უაღრესად მაღალი შემცველობით:
- მთრიმლავი ნივთიერებები (ტანინები): ეს არის მთავარი მოქმედი კომპონენტები, რომელთა კონცენტრაცია გამხმარ ფესურაში 25-28%-ს აღწევს, რაც ერთ-ერთი უმაღლესი მაჩვენებელია სამკურნალო მცენარეებს შორის;
- გლიკოზიდი არბუტინი: აქვს ანტისეპტიკური თვისებები;
- ფლავონოიდები, გალის მჟავა, სახამებელი და შაქრები;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ტანინების უაღრესად მაღალი კონცენტრაციის გამო, ბერგენიას პრეპარატებს გააჩნია შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- შემკვრელი (ასტრინგენტული): ეს მისი ყველაზე გამოხატული თვისებაა. იგი ეფექტურად ამკვრივებს ნაწლავების ლორწოვან გარსს და აჩერებს დიარეას;
- ანთების საწინააღმდეგო: ამცირებს ანთებით პროცესებს როგორც შინაგანად (კუჭ-ნაწლავის ტრაქტი), ისე გარეგანად (კანი, პირის ღრუ);
- სისხლდენის შემაჩერებელი (ჰემოსტატიკური): ავიწროებს წვრილ სისხლძარღვებს, რაც ხელს უწყობს კაპილარული სისხლდენის შეჩერებას;
- ანტიმიკრობული: თრგუნავს მრავალი პათოგენური ბაქტერიის ზრდას;
გამოყენება მედიცინაში:
ბერგენიას თხევადი ექსტრაქტი და ნახარში გამოიყენება შემდეგი მდგომარეობების დროს:
- გასტროენტეროლოგია: მწვავე და ქრონიკული არაგადამდები დიარეა, ენტეროკოლიტი, კოლიტი;
- სტომატოლოგია: პირის ღრუსა და ღრძილების ანთებითი პროცესების (სტომატიტი, გინგივიტი) დროს სავლებად;
- გინეკოლოგია: ჭარბი მენსტრუალური სისხლდენის, საშვილოსნოს ყელის ეროზიისა და სხვა ანთებითი პროცესების კომპლექსურ თერაპიაში (გარეგანად);
- გარეგანი გამოყენება: სისხლმდენი ან სველი ჭრილობების, წყლულებისა და დაჟეჟილობების დასამუშავებლად;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ციმბირში ბერგენიას გამოზამთრებული, გამხმარი ფოთლებისგან ამზადებენ არომატულ და მატონიზირებელ სასმელს, რომელიც "მონღოლური" ან "ჩაგირის ჩაის" სახელითაა ცნობილი. მას სვამენ როგორც ზოგადგამაჯანსაღებელ საშუალებას. ფესურის ნახარში კი უძველესი დროიდან გამოიყენებოდა ფაღარათის, დიზენტერიისა და თავის ტკივილის სამკურნალოდ.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ბერგენია ძლიერმოქმედი შემკვრელი საშუალებაა.
- მისი პრეპარატების ხანგრძლივმა შიდა გამოყენებამ, ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, შეიძლება გამოიწვიოს ყაბზობა (შეკრულობა);
- სიფრთხილით გამოიყენება თრომბოზისადმი მიდრეკილების მქონე პირებში, რადგან ზრდის სისხლის შედედების უნარს;
- შეიძლება მსუბუქად დააქვეითოს არტერიული წნევა;
- არ არის რეკომენდებული ორსულობის პერიოდში;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.