ანგელოზა (Angelica archangelica)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ანგელოზა (Angelica archangelica), რომელსაც ხშირად "მთავარანგელოზის ბალახს" ან "წმინდა სულის ფესვს" უწოდებენ, ერთ-ერთი ყველაზე პატივსაცემი და ისტორიულად მნიშვნელოვანი სამკურნალო მცენარეა ევროპულ ფიტოთერაპიაში. ლეგენდის თანახმად, მისი სამკურნალო თვისებები კაცობრიობას მთავარანგელოზმა რაფაელმა ამცნო. შუა საუკუნეებში მას ჭირისა და სხვა ეპიდემიების საწინააღმდეგო "უნივერსალურ წამლად" მიიჩნევდნენ. დღეს, ანგელოზა ფასდება უპირველეს ყოვლისა, როგორც მძლავრი არომატული-მწარე ნივთიერება, რომელიც შეუცვლელია საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად.
ბოტანიკური აღწერა
ანგელოზა არის მაღალი, არომატული ბალახოვანი მცენარე.
- ოჯახი: ქოლგოსანნი (Apiaceae) - იგივე ოჯახი, რასაც სტაფილო, კამა და ოხრახუში მიეკუთვნება;
- გვარი: ანგელოზა (Angelica);
- სახეობა: სამკურნალო ანგელოზა (Angelica archangelica L.);
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: ორწლიანი (სიცოცხლის პირველ წელს ივითარებს ფოთლების როზეტს და ფესვს, მეორე წელს ყვავილობს, იძლევა ნაყოფს და შემდეგ კვდება);
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-ივლისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში;
- ღერო: მძლავრი, სწორმდგომი, ღრუ, დაღარული, ხშირად მოწითალო-მოიისფრო ელფერით, სიმაღლეში აღწევს 1.5-დან 2.5 მეტრამდე;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ძალიან მსხვილი (სიგრძეში 90 სმ-მდე), ორმაგ-სამმაგ ფრთისებრ-დანაკვეთული. ფოთლის ყუნწის ძირი ძლიერ გაბერილია და ქმნის დამახასიათებელ ბუდს, რომელიც ღეროს ეხვევა;
- ყვავილები: წვრილი, მომწვანო-მოთეთრო ან მოყვითალო ფერის, შეკრებილია მსხვილ, სფეროსებრ, რთულ ქოლგა ყვავილედებში;
- ნაყოფი: მოყვითალო-მოყავისფრო, ბრტყელი, ორმაგთესლურა, რომელსაც აქვს ფრთისებრი წიბოები;
- ფესვები: მსხვილი, ხორციანი, მრავალთავა ფესურა მოკლე, სქელი, მუქი ყავისფერი ფესვებით. გადაჭრისას მოთეთროა და გამოირჩევა უძლიერესი, სასიამოვნო, არომატული სუნით;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ ევროპაში, ციმბირში. უყვარს ტენიანი ადგილები, მდინარეების ნაპირები, ტყის პირები;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალოდ გამოიყენება ძირითადად ანგელოზას ფესურა და ფესვები (Radix Angelicae). უფრო იშვიათად იყენებენ თესლს (Fructus Angelicae) და ფოთლებს.
შეგროვების წესები:
- ფესვები: საუკეთესო დრო მოსავლის ასაღებად არის მცენარის სიცოცხლის პირველი წლის შემოდგომა (სექტემბერ-ოქტომბერი), როდესაც ფოთლები ჭკნობას იწყებს, ან მეორე წლის ადრე გაზაფხული, ყვავილობამდე. ფესვებს თხრიან, სწრაფად რეცხავენ ცივ წყალში, ჭრიან და აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას ან საშრობში, არაუმეტეს 35-40°C ტემპერატურაზე, რათა არ დაიკარგოს ძვირფასი ეთერზეთები;
ქიმიური შემადგენლობა
ანგელოზას ფესვი და ფესურა მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ეთერზეთი (0.3-2%-მდე): მისი მთავარი კომპონენტებია მონოტერპენები (α-ფელანდრენი, α-პინენი, ლიმონენი), რომლებიც განაპირობებენ მცენარის არომატსა და მეჭეჭის საწინააღმდეგო თვისებებს;
- ფურანოკუმარინები: (ანგელიცინი, ბერგაპტენი, იმპერატორინი). ეს ნაერთები პასუხისმგებელნი არიან მცენარის ერთ-ერთ მთავარ გვერდით ეფექტზე - ფოტომგრძნობელობაზე;
- კუმარინები: (ოსტოლი, უმბელიფერონი);
- მწარე გლიკოზიდები და ნივთიერებები: სწორედ ეს კომპონენტები ასტიმულირებენ საჭმლის მონელებას;
- ორგანული მჟავები: (ვალერიანის, ანგელიკას);
- მთრიმლავი ნივთიერებები, ფლავონოიდები, შაქრები;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ანგელოზა კლასიკური არომატული-მწარე (Aromatic Bitter) საშუალებაა.
- საჭმლის მომნელებელი სისტემის მასტიმულირებელი: მწარე ნივთიერებები და ეთერზეთები რეფლექტორულად აძლიერებენ ნერწყვის, კუჭის წვენისა და ნაღვლის გამოყოფას, რითაც აღვიძებენ მადას და აუმჯობესებენ საჭმლის მონელების პროცესს;
- მეჭეჭის საწინააღმდეგო (კარმინატიული): ეთერზეთები ადუნებენ ნაწლავების გლუვ მუსკულატურას, ხელს უწყობენ აირების დაგროვების შემცირებას და გამოდევნას;
- სპაზმოლიზური: ხსნის კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის გლუვი კუნთების სპაზმს;
- ამოსახველებელი და ანტისეპტიკური: ეთერზეთები ნაწილობრივ გამოიყოფა სასუნთქი გზებით, რაც ხელს უწყობს ნახველის გათხელებას და ბაქტერიების ზრდის შეფერხებას;
- ოფლმდენი და შარდმდენი: (სუსტად გამოხატული);
გამოყენება მედიცინაში:
ანგელოზას პრეპარატები (ნაყენი, ექსტრაქტი) გამოიყენება:
- საჭმლის მონელების დარღვევები: დისპეფსია, მადის დაქვეითება, კუჭის სიმძიმის შეგრძნება;
- მეტეორიზმი (აირების დაგროვება) და ნაწლავური კოლიკა;
- დაბალი მჟავიანობით მიმდინარე გასტრიტი (კომპლექსურ თერაპიაში);
- როგორც დამხმარე საშუალება სასუნთქი გზების ანთებითი დაავადებების (ბრონქიტი) დროს, ამოსახველებელი ეფექტისთვის;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ანგელოზას ფესვების სპირტიან ნაყენს იყენებენ არა მხოლოდ კუჭის პრობლემებისას, არამედ როგორც ზოგად მატონიზირებელ საშუალებას ნერვული გამოფიტვისა და სისუსტის დროს. გარეგანად, მისი ნაყენის საფენებსა და აბაზანებს იყენებენ რევმატიზმისა და პოდაგრის დროს ტკივილის შესამსუბუქებლად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ანგელოზა მოითხოვს ძალიან დიდ სიფრთხილეს!
- სასიკვდილო მსგავსება: ანგელოზა გარეგნულად ძალიან ჰგავს მომაკვდინებლად შხამიან მცენარეებს იმავე (ქოლგოსანთა) ოჯახიდან, როგორიცაა ლაქებიანი болиголов (Conium maculatum) და წყლის болиголов (Cicuta virosa). მცირე შეცდომასაც კი ფატალური შედეგი მოჰყვება. კატეგორიულად დაუშვებელია ანგელოზას დამოუკიდებლად შეგროვება, თუ არ ხართ პროფესიონალი ბოტანიკოსი;
- ფოტოტოქსიკურობა: მცენარე (განსაკუთრებით მისი ცოცხალი წვენი) შეიცავს ფურანოკუმარინებს. კანზე მოხვედრისა და მზის სხივების ზემოქმედების კომბინაციამ შეიძლება გამოიწვიოს მძიმე დერმატიტი და დამწვრობა (ფოტოფიტოდერმატიტი). ასევე, ანგელოზას პრეპარატების მიღებისას რეკომენდებულია მზისგან თავის არიდება;
- უკუჩვენებები: დაუშვებელია ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში (აქვს საშვილოსნოს მასტიმულირებელი ეფექტი). არ არის რეკომენდებული კუჭის მომატებული მჟავიანობისა და წყლულოვანი დაავადების გამწვავების დროს;
- დიაბეტი: სიფრთხილით გამოიყენება დიაბეტით დაავადებულებში, რადგან ფესვი შეიცავს შაქრებს;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.