ცერეცო (Foeniculum vulgare)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ცერეცო (Foeniculum vulgare), ხშირად ცნობილი როგორც "ფლორენციული კამა", არის უძველესი და უაღრესად არომატული სამკურნალო მცენარე. მისი, როგორც საჭმლის მონელების ხელშემწყობი და მეტეორიზმის საწინააღმდეგო საშუალების, ისტორია ძველ ეგვიპტეში, საბერძნეთსა და რომში იღებს სათავეს, სადაც მას მებრძოლები ძალისა და გამძლეობისთვისაც კი იყენებდნენ. ცერეცო, თავისი დამახასიათებელი ანისისებრი, ტკბილი არომატით, დღესაც რჩება ფიტოთერაპიის ერთ-ერთ მთავარ "კარმინატიულ" (მეჭეჭის საწინააღმდეგო) მცენარედ, რომელიც ეფექტურად გამოიყენება როგორც მოზრდილებში, ისე ბავშვებში საჭმლის მომნელებელი სპაზმების მოსახსნელად.
ბოტანიკური აღწერა
ცერეცო არის მაღალი, არომატული ბალახოვანი მცენარე.
- ოჯახი: ქოლგოსანნი (Apiaceae) - იმავე ოჯახს მიეკუთვნება, რასაც კამა, სტაფილო და ნიახური;
- გვარი: ცერეცო (Foeniculum);
- სახეობა: ჩვეულებრივი ცერეცო (Foeniculum vulgare Mill.);
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი (ხშირად კულტივირებულია როგორც ერთწლიანი ან ორწლიანი);
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივლის-აგვისტოში, ნაყოფი მწიფდება სექტემბერ-ოქტომბერში;
- ღერო: სწორმდგომი, დატოტვილი, ღრუ, მრგვალი, მოლურჯო-მომწვანო ცვილისებრი ნაფიფქით დაფარული, სიმაღლეში აღწევს 2-2.5 მეტრს;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: კამის ფოთლების მსგავსი, თუმცა უფრო ხორციანი. ისინი მრავალგზის ფრთისებრ-დანაკვეთულია წვრილ, ძაფისებრ სეგმენტებად. ფოთლის ყუნწის ძირი გაფართოებულია და ქმნის ღერომხვევია ბუდეს. (კულტურულ ჯიშებში, მაგ. *var. azoricum*, ეს ბუდეები ქმნის მსხვილ "ბოლქვს");
- ყვავილები: წვრილი, კაშკაშა ყვითელი, შეკრებილია მსხვილ, ბრტყელ, რთულ ქოლგა ყვავილედებში ღეროს წვერზე;
- ნაყოფი: (ხშირად "თესლს" უწოდებენ) არის მოგრძო-ოვალური, ორმაგთესლურა, მონაცრისფრო-მომწვანო ან მოყავისფრო, გამოკვეთილი წიბოებით. გააჩნია ძლიერი, ტკბილი, ანისის მსგავსი არომატი;
- ფესვები: მსხვილი, ხორციანი, მთავარღერძა ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში, თუმცა ამჟამად კულტივირებული და გაველურებულია მსოფლიოს მრავალ კუთხეში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება უპირატესად ცერეცოს მომწიფებული ნაყოფი (თესლი) (Fructus Foeniculi), რომლისგანაც იღებენ ეთერზეთს და ამზადებენ ნაყენებსა და ჩაის.
შეგროვების წესები:
- ნაყოფი (თესლი): მოსავალს იღებენ სრული მომწიფების პერიოდში, როდესაც ქოლგები და თესლები ყავისფერ შეფერილობას მიიღებს. მცენარეებს ჭრიან, აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, შემდეგ კი ცეხვავენ თესლების გამოსაცალკევებლად;
ქიმიური შემადგენლობა
ცერეცოს ნაყოფის მთავარი სამკურნალო ძალა მის ეთერზეთშია (2-6%-მდე), რომელიც მდიდარია შემდეგი კომპონენტებით:
- ტრანს-ანეთოლი (50-80%): ეს არის ეთერზეთის მთავარი კომპონენტი, რომელიც განაპირობებს ცერეცოს დამახასიათებელ ტკბილ, ანისისებრ არომატს და მის ძირითად სპაზმოლიზურ და მეჭეჭის საწინააღმდეგო თვისებებს;
- ფენქონი (1-10%): ნაერთი, რომელსაც ოდნავ მწარე, ქაფურისებრი სუნი აქვს და ხელს უწყობს ეთერზეთის ამოსახველებელ ეფექტს;
- ესტრაგოლი (მეთილ-ქავიკოლი): მისი შემცველობა ცვალებადია და თანამედროვე ფიტოთერაპიაში ითვლება პოტენციურად პრობლემურ კომპონენტად (იხილეთ გაფრთხილება);
- სხვა ნივთიერებები: ცხიმოვანი ზეთი (თესლში), ფლავონოიდები (კვერცეტინი), ფურანოკუმარინები (მცირე რაოდენობით), ვიტამინები და მინერალები;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ცერეცოს ნაყოფს გააჩნია კარგად შესწავლილი, გამოხატული ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- მეჭეჭის საწინააღმდეგო (კარმინატიული) და სპაზმოლიზური: ეს მისი მთავარი თვისებაა. ანეთოლი ადუნებს კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის გლუვი კუნთების სპაზმს, აუმჯობესებს პერისტალტიკას, ხელს უშლის აირების დაგროვებას და აადვილებს მათ გამოდევნას;
- ამოსახველებელი (სეკრეტოლიზური): ეთერზეთი ათხელებს ბლანტ ნახველს ბრონქებში და აადვილებს მის ამოღებას. ის მრავალი ამოსახველებელი ჩაის შემადგენლობაში შედის;
- ლაქტაციის მასტიმულირებელი (Galactagogue): ტრადიციულად ითვლება, რომ ცერეცო ასტიმულირებს რძის გამომუშავებას მეძუძურ დედებში, სავარაუდოდ ანეთოლის ფიტოესტროგენული მოქმედების გამო;
- ანტიმიკრობული და ანთების საწინააღმდეგო: (სუსტად გამოხატული);
გამოყენება მედიცინაში:
ცერეცოს ნაყოფის ჩაი და ნაყენი გამოიყენება:
- დისპეფსიური მოვლენები: მუცლის შებერილობა, მეტეორიზმი, კუჭ-ნაწლავის სპაზმები და სიმძიმის შეგრძნება;
- ჩვილ ბავშვთა კოლიკა: კამის მსგავსად, ცერეცოს ჩაი ("ბავშვის ჩაი") არის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული საშუალება ახალშობილებში ნაწლავური სპაზმების მოსახსნელად;
- ზედა სასუნთქი გზების კატარი: როგორც დამხმარე ამოსახველებელი საშუალება მშრალი ხველისა და ბრონქიტის დროს;
- ლაქტაციის სტიმულაცია: (გამოიყენება მხოლოდ ექიმის კონსულტაციის შემდეგ);
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ცერეცოს ნახარშს იყენებდნენ არა მხოლოდ კუჭის პრობლემებისას, არამედ მადის გასაუმჯობესებლად და როგორც ნაღველმდენ საშუალებას. მის ნახარშს გარეგანად იყენებდნენ თვალის ანთებითი პროცესების (კონიუნქტივიტი) დროს საფენების სახით.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ცერეცო ზოგადად უსაფრთხოა ჩაის სახით ზომიერი დოზებით, თუმცა გასათვალისწინებელია რამდენიმე ფაქტორი:
- ესტრაგოლის შემცველობა: ცერეცოს ზოგიერთი სახეობა შეიცავს ესტრაგოლს, რომელსაც ცხოველებზე ჩატარებულ კვლევებში მაღალ დოზებში აღმოაჩნდა გენოტოქსიკური და კანცეროგენული პოტენციალი. ამის გამო, ევროპის მედიკამენტების სააგენტო (EMA) არ ურჩევს ცერეცოს ჩაის ხანგრძლივ გამოყენებას და მის მიღებას ორსულების, მეძუძურებისა და 4 წლამდე ასაკის ბავშვების მიერ (გარდა ექიმის დანიშნულებისა);
- ცერეცოს ეთერზეთი: კატეგორიულად დაუშვებელია ცერეცოს სუფთა ეთერზეთის შიგნით მიღება ექიმის კონსულტაციის გარეშე, განსაკუთრებით ბავშვებში, რადგან შეიძლება გამოიწვიოს კრუნჩხვები და სუნთქვის დათრგუნვა;
- ალერგია: შესაძლებელია ალერგიული რეაქცია, განსაკუთრებით იმ პირებში, ვისაც ალერგია აქვს ქოლგოსანთა ოჯახის სხვა მცენარეებზე (ნიახური, კამა, ქინძი);
- ფიტოესტროგენული ეფექტი: ანეთოლის ესტროგენის მსგავსი სტრუქტურის გამო, ჰორმონ-მგრძნობიარე მდგომარეობების (მაგ. მკერდის კიბო, ენდომეტრიოზი) მქონე პირებმა თავი უნდა აარიდონ მის სამკურნალო დოზებით მიღებას;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.