ვერხვი (Populus) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ვერხვი (Populus) ფოთოლმცვენ ხეთა გვარია ტირიფისებრთა ოჯახიდან. ვერხვები გამოირჩევიან სწრაფი ზრდით, სიმაღლით და ფართო, ხშირად პირამიდული ვარჯით. გვარი აერთიანებს 30-მდე სახეობას, რომლებიც ძირითადად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში. საქართველოში ბუნებრივად იზრდება 4 სახეობა: თეთრი ვერხვი (Populus alba), შავი ვერხვი (Populus nigra), ოფი (Populus euphratica) და მთრთოლავი ვერხვი (Populus tremula), იგივე ასპიტო. ვერხვი ტრადიციულად გამოიყენებოდა ხალხურ მედიცინაში, განსაკუთრებით მისი ქერქი და კვირტები.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ტირიფისებრთა (Salicaceae).
• გვარი: ვერხვი (Populus).
• სახეობა: აღწერა მოიცავს ზოგად მახასიათებლებს, რომლებიც საერთოა ვერხვის სხვადასხვა სახეობებისთვის. კონკრეტული სახეობის აღწერისთვის, საჭიროა დაზუსტდეს სახეობა.
• სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ხე.
• ხანგრძლივობა: ვერხვის სახეობათა უმეტესობა ცოცხლობს 60-80 წელს, თუმცა ზოგიერთ სახეობას შეუძლია 150-200 წლამდეც იცოცხლოს.
• სიმწიფის პერიოდი: ნაყოფი მწიფდება გაზაფხულზე ან ზაფხულის დასაწყისში, ყვავილობის დასრულებიდან მალევე.
• ღერო: სწორმდგომი, სიმაღლეში 20-30 მეტრს აღწევს, ზოგიერთი სახეობა კი 40-45 მეტრამდე იზრდება. ღერო დაფარულია ქერქით.
• ქერქი: ახალგაზრდა ტოტების ქერქი გლუვია, ღია ფერის (მომწვანო, მოთეთრო, მონაცრისფრო). ასაკთან ერთად ქერქი სქელდება, მუქდება, ხდება უხეში და დაშარული.
• ფოთლები: მარტივი, მორიგეობით განლაგებული, ფოთლის ფორმა და ზომა ვარირებს სახეობის მიხედვით. შეიძლება იყოს სამკუთხა, რომბისებრი, კვერცხისებრი ან გულისებრი. კიდეები დაკბილულია ან ხერხკბილა. ფოთლის ზედა მხარე მუქი მწვანეა, ქვედა მხარე კი - უფრო ღია, ხშირად შებუსვილი.
• ყვავილები: ვერხვი ორსახლიანი მცენარეა, ანუ მამრობითი და მდედრობითი ყვავილები სხვადასხვა ხეებზე ვითარდება. ყვავილები შეკრებილია დაკიდებულ მჭადა ყვავილედებად. ყვავილობს ფოთლების გამოტანამდე ან მათთან ერთად, ადრე გაზაფხულზე.
• ნაყოფი: პატარა, მშრალი კოლოფი, რომელიც შეიცავს მრავალრიცხოვან, ბუსუსებით დაფარულ თესლს. თესლები ძალიან მსუბუქია და ადვილად ვრცელდება ქარის მეშვეობით.
• ფესვები: ვერხვს აქვს კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა, რომელიც შეიძლება იყოს როგორც ზედაპირული, ასევე ღრმა, ნიადაგის პირობების მიხედვით.
• გავრცელება: ვერხვი ფართოდაა გავრცელებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში. საქართველოში გვხვდება როგორც ბუნებრივ პირობებში, ასევე გაშენებულია ბაღებსა და პარკებში.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ვერხვის კვირტები, ქერქი და ფოთლები. კვირტები შეიცავს ეთერზეთს, ფლავონოიდებს, ფისებს, ორგანულ მჟავებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს. ქერქი მდიდარია სალიცილის გლიკოზიდებით, მთრიმლავი ნივთიერებებით, ფლავონოიდებით. ფოთლები შეიცავს ფლავონოიდებს, ასკორბინის მჟავას, კაროტინოიდებს.

შეგროვების წესები: ვერხვის კვირტებს აგროვებენ ადრე გაზაფხულზე, სანამ კვირტები ჯერ კიდევ დახურულია და ფისოვანი. ქერქის შეგროვება ხდება გაზაფხულზე, წვენების მოძრაობის პერიოდში, ახალგაზრდა ტოტებიდან. ფოთლებს აგროვებენ გაზაფხულზე ან ზაფხულის დასაწყისში. შეგროვებულ ნედლეულს აშრობენ ჩრდილში, კარგად ვენტილირებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს. გამომშრალი ნედლეული ინახება მშრალ, გრილ ადგილას, ქაღალდის ან ქსოვილის ტომრებში.

ქიმიური შემადგენლობა

ვერხვის სამკურნალო ნაწილები შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:

• სალიცილის გლიკოზიდები: სალიცინი, პოპულინი, სალიკორტინი და სხვა (განსაკუთრებით ქერქში).
• ფლავონოიდები: ქრიზინი, ტექტოქრიზინი, კვერცეტინი, კემპფეროლი და სხვა.
• ეთერზეთი: შეიცავს ტერპენებს, მათ შორის პინენს, კარიოფილენს და სხვა.
• მთრიმლავი ნივთიერებები: ტანინები.
• ფენოლკარბონის მჟავები: სალიცილის მჟავა, გალის მჟავა და სხვა.
• ორგანული მჟავები: ვაშლმჟავა, ლიმონმჟავა და სხვა.
• ფისები.
• ასკორბინის მჟავა (ვიტამინი C): განსაკუთრებით ფოთლებში.
• კაროტინოიდები.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ვერხვის სამკურნალო ნაწილებს აქვთ შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• ტკივილგამაყუჩებელი: სალიცილის გლიკოზიდები გარდაიქმნება სალიცილის მჟავად, რომელიც თრგუნავს პროსტაგლანდინების სინთეზს და ამცირებს ტკივილის შეგრძნებას.
• ანთების საწინააღმდეგო: სალიცილის მჟავა და ფლავონოიდები ამცირებენ ანთებით პროცესებს.
• სიცხის დამწევი: სალიცილის მჟავა მოქმედებს თავის ტვინის თერმორეგულაციის ცენტრზე და აქვეითებს სხეულის ტემპერატურას.
• ანტიმიკრობული: ეთერზეთი და ფენოლკარბონის მჟავები ავლენენ ანტიბაქტერიულ და სოკოს საწინააღმდეგო მოქმედებას.
• შარდმდენი: ფლავონოიდები ხელს უწყობენ ორგანიზმიდან სითხის გამოდევნას.
• ამოსახველებელი: ეთერზეთი და საპონინები ხელს უწყობენ ნახველის გათხელებას და ბრონქებიდან მის ამოღებას.
• ანტიოქსიდანტური: ფლავონოიდები და ფენოლკარბონის მჟავები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების მავნე ზემოქმედებისგან.

გამოყენება მედიცინაში: ვერხვის ქერქის პრეპარატები გამოიყენება როგორც ტკივილგამაყუჩებელი, სიცხის დამწევი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება თავის ტკივილის, კუნთების და სახსრების ტკივილის, გაციების, გრიპის დროს. კვირტების პრეპარატები გამოიყენება ზედა სასუნთქი გზების ინფექციების, ბრონქიტის, თირკმელების და შარდის ბუშტის ანთების დროს. ვერხვის პრეპარატები ასევე გამოიყენება რევმატიზმის, პოდაგრის, კანის დაავადებების დროს.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ვერხვის ქერქი, კვირტები და ფოთლები ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. მათ იყენებენ ნაყენის, ნახარშის, ჩაის, მალამოს სახით. ხალხური რეცეპტების მიხედვით, ვერხვის პრეპარატებს ხმარობენ ტკივილის, ანთების, ცხელების, გაციების, გრიპის, ხველის, ბრონქიტის, თირკმელების და შარდის ბუშტის ანთების, რევმატიზმის, პოდაგრის, კანის დაავადებების, ჭრილობების სამკურნალოდ. ასევე, იყენებენ როგორც შარდმდენ, ოფლმდენ, სისხლის გამწმენდ და მატონიზირებელ საშუალებას.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ვერხვის პრეპარატების გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა). ვერხვის პრეპარატები არ არის რეკომენდებული სალიცილატების მიმართ ალერგიის მქონე პირებისთვის.