ტუხტი (Althaea officinalis) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ტუხტი (ლათ. Althaea officinalis), ასევე ცნობილი როგორც სამკურნალო ტუხტი, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა ბალბისებრთა (Malvaceae) ოჯახიდან. ის ფართოდ გამოიყენება ტრადიციულ და თანამედროვე მედიცინაში, განსაკუთრებით მისი დამარბილებელი, ამოსახველებელი და ანთების საწინააღმდეგო თვისებების გამო. ტუხტი ბუნებრივად იზრდება ევროპაში, დასავლეთ აზიასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში. საქართველოშიც გვხვდება.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ბალბისებრთა (Malvaceae).
• გვარი: ტუხტი (Althaea).
• სახეობა: Althaea officinalis (სამკურნალო ტუხტი).
• სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი.
• ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი.
• სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-აგვისტოში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.
• ღერო: სწორმდგომი, მარტივი ან სუსტად დატოტვილი, სიმაღლე 60-150 სმ, ზოგჯერ 200 სმ-მდე. ღერო დაფარულია რბილი, მონაცრისფრო-მომწვანო ბეწვებით.
• ქერქი: ღეროს ქვედა ნაწილში შეიძლება იყოს ოდნავ გახევებული.
• ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, ყუნწიანი, ფართო კვერცხისებრი ან სამკუთხა-კვერცხისებრი ფორმის, 3-5-ნაკვთიანი ან თითქმის მთლიანი, დაკბილული კიდეებით. ფოთლის ზედაპირი ორივე მხრიდან დაფარულია ხშირი, რბილი, მონაცრისფრო ბეწვებით, რაც ხავერდოვან შეხედულებას აძლევს.
• ყვავილები: შეკრებილია კენწრულ ან იღლიურ მტევნისებრ ყვავილედებად. ყვავილები ორსქესიანია, ხუთფურცლიანი, ღია ვარდისფერი, იშვიათად თეთრი. ყვავილის დიამეტრი 2-4 სმ-ია.
• ნაყოფი: მშრალი, მრავალთესლიანი კოლოფი, რომელიც მწიფობისას იშლება ცალკეულ ნაწილებად (მერიკარპიებად). თესლი პატარაა, თირკმლისებრი ფორმის, მუქი ყავისფერი.
• ფესვები: მთავარღერძიანი, ხორცოვანი, მოთეთრო-მოყვითალო ფერის ფესვი, მრავალრიცხოვანი გვერდითი ფესვებით.
• გავრცელება: ევროპა, აზია (დასავლეთ და ცენტრალური აზია), ჩრდილოეთ აფრიკა. საქართველოში თითქმის ყველგან გვხვდება. იზრდება ტენიან ადგილებში, მდინარეების, ტბების, ჭაობების ნაპირებზე, მდელოებზე, ბუჩქნარებში.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ტუხტის ფესვები (Althaeae radix), ფოთლები (Althaeae folium) და ყვავილები (Althaeae flos). ფესვები ყველაზე ხშირად გამოიყენება.

შეგროვების წესები:

• ფესვები: ფესვებს აგროვებენ შემოდგომაზე (სექტემბერ-ოქტომბერი) ან ადრე გაზაფხულზე (მარტი-აპრილი), 2-3 წლის მცენარეებისგან. ფესვებს თხრიან, რეცხავენ ცივ წყალში, ასუფთავებენ მიწისგან, აჭრიან წვრილ ფესვებს და აშრობენ საშრობებში 40-50°C ტემპერატურაზე, ან ღია ცის ქვეშ, ჩრდილში. გამხმარი ფესვები უნდა იყოს მოთეთრო-მოყვითალო ფერის, ჰქონდეს სუსტი, თავისებური სუნი და ტკბილი, ლორწოვანი გემო.
• ფოთლები: ფოთლებს აგროვებენ ყვავილობამდე ან ყვავილობის დასაწყისში, მშრალ ამინდში. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, ან საშრობებში არაუმეტეს 40°C ტემპერატურაზე.
• ყვავილები: ყვავილებს აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში, მშრალ ამინდში. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებულ ადგილას, ან საშრობებში არაუმეტეს 35°C ტემპერატურაზე.

შეგროვებული და გამხმარი ნედლეული ინახება მშრალ, გრილ, სინათლისგან დაცულ ადგილას.

ქიმიური შემადგენლობა

ტუხტის ფესვები შეიცავს:

• ლორწოვან ნივთიერებებს: (35%-მდე), ძირითადად პოლისაქარიდებს (პენტოზანები, ჰექსოზანები).
• სახამებელს: (37%-მდე).
• პექტინებს: (11-16%).
• შაქრებს: (8%-მდე).
• ასპარაგინს: (2%-მდე).
• ბეტაინს: (4%-მდე).
• ცხიმოვან ზეთს: (1-1.6%).
• მინერალურ ნივთიერებებს.
• ორგანულ მჟავებს.

ტუხტის ფოთლები შეიცავს:

• ლორწოვან ნივთიერებებს (8%-მდე)
• ეთერზეთს (მცირე რაოდენობით).
• ასკორბინის მჟავას (ვიტამინი C).
• კაროტინს (პროვიტამინი A).
• ფლავონოიდებს.

ტუხტის ყვავილები შეიცავს:

• ლორწოვან ნივთიერებებს.
• ეთერზეთს (მცირე რაოდენობით).
• ანთოციანებს (რომლებიც აძლევენ ყვავილებს ვარდისფერ ფერს).

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ტუხტის პრეპარატებს (ძირითადად ფესვების) აქვს შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• დამარბილებელი: ლორწოვანი ნივთიერებები ფარავენ ლორწოვან გარსებს და იცავენ მათ გაღიზიანებისგან.
• ამოსახველებელი: ლორწოვანი ნივთიერებები ხელს უწყობს ნახველის გათხიერებას და ამოღებას.
• ანთების საწინააღმდეგო: ამცირებს ანთებით პროცესებს.
• შემომგარსველი: ლორწოვანი ნივთიერებები ქმნიან დამცავ აპკს ლორწოვან გარსებზე.

გამოყენება მედიცინაში: ტუხტის ფესვების პრეპარატები გამოიყენება:

• ზედა სასუნთქი გზების დაავადებების დროს: ბრონქიტი, ტრაქეიტი, ლარინგიტი, ყივანახველა (როგორც ამოსახველებელი, დამარბილებელი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება).
• კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების დროს: გასტრიტი, კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადება, ენტერიტი, კოლიტი (როგორც შემომგარსველი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება).
• პირის ღრუს და ყელის ანთებითი დაავადებების დროს: სტომატიტი, გინგივიტი, ტონზილიტი, ფარინგიტი (გამოსავლებად).
• კანის დაავადებების დროს: დამწვრობა, ეგზემა, დერმატიტი (კომპრესების სახით).

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში ტუხტის ფესვებს, ფოთლებს და ყვავილებს იყენებენ იმავე ჩვენებებით, რაც ოფიციალურ მედიცინაში. დამატებით გამოიყენება:

• როგორც შარდმდენი საშუალება.
• როგორც ტკივილგამაყუჩებელი საშუალება (სახსრების ტკივილის დროს).
• როგორც დამამშვიდებელი საშუალება.
• როგორც იმუნიტეტის გამაძლიერებელი საშუალება.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ტუხტის პრეპარატების გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ექიმის კონსულტაცია ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა, ლაქტაცია). ტუხტის პრეპარატების დიდი დოზებით მიღებამ შეიძლება გამოიწვიოს გულისრევა და ღებინება.