ძირტკბილა (Glycyrrhiza glabra)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ძირტკბილა (Glycyrrhiza glabra) არის ერთ-ერთი უძველესი და ყველაზე მნიშვნელოვანი სამკურნალო მცენარე, რომლის გამოყენების ისტორია 4000 წელზე მეტს ითვლის. მისი ლათინური სახელწოდება, Glycyrrhiza, ბერძნულიდან ითარგმნება როგორც "ტკბილი ფესვი", რაც ზუსტად აღწერს მის მთავარ მახასიათებელს. ტუტანხამონის სამარხშიც კი აღმოჩენილი ძირტკბილა, დღესაც აქტიურად გამოიყენება როგორც დასავლურ, ისე ტრადიციულ ჩინურ მედიცინაში. იგი ფასობს თავისი უნიკალური ანთების საწინააღმდეგო, ამოსახველებელი და კუჭის დამცავი თვისებებით, თუმცა მისი ძლიერი მოქმედება მოითხოვს ფრთხილ და მცოდნე გამოყენებას.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: პარკოსანნი (Fabaceae);
- გვარი: ძირტკბილა (Glycyrrhiza);
- სახეობა: შიშველი ძირტკბილა (Glycyrrhiza glabra L.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლიობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-აგვისტოში, ფესვის მოსავალს იღებენ შემოდგომაზე;
- ღერო: სწორმდგომი, დაღარული, ზედა ნაწილში დატოტვილი, სიმაღლით 1-1.5 მეტრამდე;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, კენტფრთისებრ-რთული, შედგება 9-17 ელიფსური, წებოვანი ჯირკვლებით დაფარული ფოთოლაკისგან;
- ყვავილები: მოთეთრო-იისფერი, პარკოსანთათვის დამახასიათებელი "ნასკვის" ფორმის, შეკრებილია ფოთლების უბეებში ფაშარ მტევნისებრ ყვავილედებში;
- ნაყოფი: ბრტყელი, მოგრძო, ტყავისებრი პარკი, რომელიც 1-8 თესლს შეიცავს;
- ფესვები: მძლავრი, ღრმა ფესვთა სისტემა, რომელიც შედგება მთავარი ფესვისა და მრავალრიცხოვანი ჰორიზონტალური ფესურებისგან ("სტოლონები"). ფესვი გარეგნულად მოყავისფროა, შიგნით – კაშკაშა ყვითელი, ბოჭკოვანი. აქვს დამახასიათებელი, ძალიან ტკბილი გემო;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში, მცირე და შუა აზიაში. იზრდება ნახევრად უდაბნოებში, ველებსა და მდინარეების ნაპირებზე;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ძირტკბილას ფესურა და ფესვები (Radix Glycyrrhizae ან Radix Liquiritiae).
შეგროვების წესები:
- ფესვები: თხრიან შემოდგომაზე ან ადრე გაზაფხულზე, მცენარის სიცოცხლის მე-3-4 წელს. კარგად ასუფთავებენ მიწისგან, რეცხავენ, ჭრიან და აშრობენ მზეზე ან საშრობში არაუმეტეს 50°C ტემპერატურაზე;
ქიმიური შემადგენლობა
ძირტკბილას ფესვის უნიკალური თვისებები განპირობებულია მისი რთული ქიმიური შემადგენლობით:
- ტრიტერპენული საპონინები: მთავარი აქტიური ნივთიერებაა გლიცირიზინი (გლიცირიზინის მჟავა), რომელიც შაქარზე დაახლოებით 50-ჯერ უფრო ტკბილია და მცენარის ფარმაკოლოგიური ეფექტებისა და გვერდითი მოვლენების უმეტესობაზეა პასუხისმგებელი;
- ფლავონოიდები (20-ზე მეტი სახეობა): (ლიკვირიტინი, იზოლიკვირიტინი), რომლებსაც აქვთ სპაზმოლიზური და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება;
- პოლისაქარიდები, კუმარინები, ეთერზეთი და ფიტოსტერინები;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ძირტკბილას პრეპარატებს გააჩნია მრავალმხრივი და კარგად შესწავლილი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- ამოსახველებელი და დამარბილებელი: ეს მისი ერთ-ერთი მთავარი თვისებაა. საპონინები და ლორწო ათხელებენ ბლანტ ნახველს, აადვილებენ მის ამოღებას და ქმნიან დამცავ ფენას გაღიზიანებულ სასუნთქ გზებზე;
- ანთების საწინააღმდეგო: გლიცირიზინს გააჩნია კორტიკოსტეროიდების მსგავსი მოქმედება. იგი აფერხებს ორგანიზმში არსებული ბუნებრივი ანთების საწინააღმდეგო ჰორმონის, კორტიზოლის, დაშლას, რითაც ახანგრძლივებს მის ეფექტს;
- წყლულის საწინააღმდეგო: იცავს კუჭის ლორწოვან გარსს, აჩქარებს მის რეგენერაციას და თრგუნავს Helicobacter pylori-ს ზრდას;
- სპაზმოლიზური: ფლავონოიდების წყალობით, ადუნებს გლუვი კუნთების სპაზმს;
- მინერალოკორტიკოიდული ეფექტი: ეს არის მისი გვერდითი მოვლენების მთავარი მიზეზი. გლიცირიზინი ორგანიზმში ჰორმონ ალდოსტერონის მსგავსად მოქმედებს;
გამოყენება მედიცინაში:
- რესპირატორული სისტემა: მწვავე და ქრონიკული ბრონქიტი, მშრალი და სველი ხველა, ყელის ტკივილი. იგი მრავალი ამოსახველებელი სიროფისა და აბის შემადგენელი ნაწილია;
- საჭმლის მომნელებელი სისტემა: კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადება, ჰიპერაციდული გასტრიტი;
- ენდოკრინოლოგია: ადისონის დაავადება და თირკმელზედა ჯირკვლის უკმარისობა (როგორც დამხმარე საშუალება);
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ტრადიციულ ჩინურ მედიცინაში ძირტკბილა ითვლება "გიდად", რომელსაც თითქმის ყველა მცენარეულ ნაკრებში ამატებენ სხვა კომპონენტების მოქმედების ჰარმონიზაციისა და გასაძლიერებლად. ევროპაში მის ფესვს ღეჭავდნენ კუჭის ტკივილისა და წყურვილის მოსაკლავად. ის ასევე ცნობილი საკონდიტრო ნაწარმის, ლაკრიცას, მთავარი ინგრედიენტია.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ძირტკბილა ძლიერმოქმედი მცენარეა, რომლის ხანგრძლივმა ან მაღალი დოზებით გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს სერიოზული გვერდითი მოვლენები!
- გლიცირიზინის მინერალოკორტიკოიდული ეფექტის გამო, შეიძლება განვითარდეს: არტერიული წნევის მომატება (ჰიპერტენზია), ორგანიზმში ნატრიუმისა და წყლის შეკავება (შეშუპება) და კალიუმის დონის დაქვეითება (ჰიპოკალიემია);
- კატეგორიულად აკრძალულია ჰიპერტონიის, გულის, თირკმლისა და ღვიძლის მძიმე უკმარისობის დროს;
- აკრძალულია ორსულობის პერიოდში;
- ურთიერთქმედებს მრავალ მედიკამენტთან (დიურეტიკები, საგულე გლიკოზიდები, კორტიკოსტეროიდები);
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.