შავი სეზამი / ქუნჯუთი (Sesamum indicum)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: შავი სეზამი (Sesamum indicum) არ არის ცალკე ბოტანიკური სახეობა, არამედ იგივე სეზამის მცენარის კანგაურჩეველი (unhulled), ბუნებრივი ფორმაა, რომელსაც შავი ფერის გარსი აქვს. სწორედ ეს მუქი გარსი განაპირობებს მის ფუნდამენტურ განსხვავებას თეთრი, გარჩეული სეზამისგან. ტრადიციულ ჩინურ მედიცინასა და აიურვედაში შავი სეზამი ითვლება ერთ-ერთ უძლიერეს "სიცოცხლის გამახანგრძლივებელ" საკვებად, რომელიც კვებავს "თირკმლის ესენციას" და ამაგრებს ძვლებს. თანამედროვე მედიცინა ადასტურებს, რომ შავი სეზამი არის კალციუმის, რკინისა და ანტიოქსიდანტების ფენომენალური ბუნებრივი წყარო.
ბოტანიკური აღწერა
ბოტანიკურად, შავი სეზამი იგივე მცენარეა, რაც თეთრი.
- ოჯახი: სეზამისებრნი (Pedaliaceae);
- გვარი: სეზამი (Sesamum);
- სახეობა: ინდური სეზამი (Sesamum indicum L.);
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: ერთწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-ივლისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში;
- ღერო: სწორმდგომი, დატოტვილი, ოთხწახნაგოვანი, ბუსუსებით დაფარული, სიმაღლით 1-2 მეტრი;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, ლანცეტისებრი ან კვერცხისებრი;
- ყვავილები: ზარისებრი, თეთრი ან მკრთალი ვარდისფერი, განლაგებულია ფოთლების უბეებში;
- ნაყოფი: მოგრძო კოლოფი, რომელიც შეიცავს მრავალრიცხოვან, ბრტყელ თესლს. შავი სეზამის ჯიშებს აქვთ მუქი, თითქმის შავი ფერის თესლის გარსი;
- ფესვები: მთავარღერძა ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: კულტივირებულია მსოფლიოს თბილ რეგიონებში, განსაკუთრებით აზიასა და აფრიკაში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო და კვებითი მიზნებისთვის გამოიყენება შავი სეზამის კანგაურჩეველი, გამხმარი თესლი.
შეგროვების წესები:
- თესლები: მოსავალს იღებენ კოლოფების მომწიფებისას. თეთრი სეზამისგან განსხვავებით, შავ სეზამს არ გარჩევენ (არ აცლიან გარსს), არამედ მხოლოდ წმენდენ და აშრობენ. სწორედ ეს კანგაურჩევლობა არის მისი მთავარი სამკურნალო ღირებულება;
ქიმიური შემადგენლობა
შავი სეზამის თესლის ქიმიური შემადგენლობა ფუნდამენტურად განსხვავდება თეთრი, გარჩეული სეზამისგან, რადგან სასარგებლო ნივთიერებების უდიდესი ნაწილი სწორედ შავ გარსშია კონცენტრირებული:
- კალციუმი: ეს შავი სეზამის მთავარი უპირატესობაა. 100 გრამი შავი სეზამი შეიცავს დაახლოებით 975 მგ კალციუმს, რაც თითქმის 10-15-ჯერ აღემატება თეთრი, გარჩეული სეზამის (დაახ. 60-90 მგ) მაჩვენებელს. ეს არის კალციუმის ერთ-ერთი საუკეთესო მცენარეული წყარო;
- ანტიოქსიდანტები: შავი ფერი განპირობებულია გარსში არსებული მძლავრი პოლიფენოლური ნაერთებისა და ანთოციანების მაღალი კონცენტრაციით, რაც მას თეთრ სეზამზე გაცილებით ძლიერ ანტიოქსიდანტად აქცევს;
- ლიგნანები (Lignans): შეიცავს უნიკალურ ლიგნანებს – სეზამინს და სეზამოლინს, რომლებსაც აქვთ ანტიოქსიდანტური და ქოლესტერინის დამწევი თვისებები;
- მინერალები: გარსის წყალობით, ბევრად მდიდარია რკინით, მაგნიუმით, ფოსფორით, თუთიითა და სპილენძით, ვიდრე გარჩეული სეზამი;
- ცხიმოვანი ზეთი (50-60%-მდე): მდიდარია ომეგა-6 (ლინოლის) და ომეგა-9 (ოლეინის) უჯერი ცხიმოვანი მჟავებით;
- ანტი-ნუტრიენტები: გარსი ასევე შეიცავს ოქსალატებსა და ფიტინის მჟავას, რაც გასათვალისწინებელია (იხილეთ გაფრთხილება);
ფარმაკოლოგიური თვისებები
შავი სეზამის თვისებები ძირითადად განპირობებულია მისი მინერალური და ანტიოქსიდანტური შემადგენლობით:
- ძვლოვანი სისტემის გამაჯანსაღებელი: კალციუმის, მაგნიუმისა და ფოსფორის უნიკალური კომბინაცია მას შეუცვლელს ხდის ოსტეოპოროზის პროფილაქტიკისა და ძვლოვანი ქსოვილის სიმტკიცის შესანარჩუნებლად;
- ანტიოქსიდანტური და დაბერების საწინააღმდეგო: გარსში არსებული ანტიოქსიდანტები ებრძვიან თავისუფალ რადიკალებს, იცავენ უჯრედებს დაზიანებისგან და ანელებენ დაბერების პროცესებს;
- ანემიის საწინააღმდეგო: რკინის მაღალი შემცველობა ხელს უწყობს ჰემოგლობინის დონის შენარჩუნებას;
- ჰიპოლიპიდემიური (ქოლესტერინის დამწევი): ლიგნანები და ფიტოსტეროლები ხელს უწყობენ "ცუდი" ქოლესტერინის (LDL) დონის შემცირებას;
- ნერვული სისტემის დამხმარე: მაგნიუმი და B ჯგუფის ვიტამინები აუმჯობესებენ ნერვული სისტემის ფუნქციას და ამცირებენ სტრესს;
გამოყენება მედიცინაში:
შავი სეზამი გამოიყენება, როგორც ფუნქციური საკვები დანამატი:
- ოსტეოპოროზისა და ოსტეოპენიის პრევენცია და კომპლექსური თერაპია;
- კალციუმის დეფიციტი, განსაკუთრებით ვეგანურ, ვეგეტარიანულ და ლაქტოზის აუტანლობის მქონე პირებში;
- რკინადეფიციტური ანემია (როგორც დამხმარე საშუალება);
- ათეროსკლეროზის პროფილაქტიკა (ქოლესტერინის დონის კონტროლი);
- თმისა და კანის ჯანმრთელობა (ანტიოქსიდანტებისა და მინერალების წყალობით);
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ტრადიციულ ჩინურ მედიცინაში (TCM) შავი სეზამი "კვებავს თირკმლისა და ღვიძლის ინს" (სასიცოცხლო ენერგიას). ითვლება, რომ ის აუმჯობესებს მხედველობას, სმენას და მისი რეგულარული მიღება არის ნაადრევი ჭაღარის ერთ-ერთი საუკეთესო ბუნებრივი სამკურნალო საშუალება. აიურვედაში მას იყენებენ როგორც გამაახალგაზრდავებელ და ძალის აღმდგენ (რასაიანა) საშუალებას.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: შავი სეზამი არის ძლიერი ალერგენი და ასევე მდიდარია ანტი-ნუტრიენტებით!
- ალერგია: კატეგორიული გაფრთხილება! სეზამი არის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი კვებითი ალერგენი. ალერგიული რეაქცია შეიძლება იყოს მწვავე და გამოიწვიოს ანაფილაქსიური შოკი;
- თირკმლის კენჭები: შავი სეზამის გარსი ძალიან მდიდარია ოქსალატებით. პირებმა, რომლებსაც აქვთ თირკმელებში კენჭების (განსაკუთრებით ოქსალატური კენჭების) წარმოქმნისადმი მიდრეკილება, თავი უნდა აარიდონ შავი სეზამის მოხმარებას;
- მინერალების შეწოვა: გარსი ასევე შეიცავს ფიტინის მჟავას, რამაც შეიძლება შეაფერხოს კალციუმის, რკინისა და თუთიის სრული შეწოვა. ამ ეფექტის შესამცირებლად რეკომენდებულია შავი სეზამის მოხალვა ან ჩალბობა გამოყენებამდე;
- პოდაგრა (Gout): შეიცავს პურინებს, რის გამოც მისი ჭარბი მოხმარება არ არის რეკომენდებული პოდაგრის გამწვავების დროს;
ამ პროდუქტის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.