სელი (Linum usitatissimum) - სრული ბოტანიკური აღწერა
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: სელი (Linum usitatissimum) ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა სელისებრთა ოჯახიდან. მისი ბოტანიკური სახელწოდებაა Linum usitatissimum L., რაც ლათინურად ნიშნავს "ყველაზე სასარგებლო სელს". სელი ერთ-ერთი უძველესი კულტურული მცენარეა, რომელიც ცნობილია თავისი მრავალმხრივი გამოყენებით. მას აშენებენ, როგორც ბოჭკოვან, ზეთოვან და სამკურნალო მცენარეს. სელის სამშობლოდ ითვლება ხმელთაშუა ზღვის რეგიონი, საიდანაც ის გავრცელდა მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. სელის თესლს და ზეთს მდიდარი ისტორია აქვს ხალხურ მედიცინაში.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: სელისებრთა (Linaceae).
- გვარი: სელი (Linum).
- სახეობა: ჩვეულებრივი სელი (Linum usitatissimum).
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი.
- ხანგრძლივობა: ერთწლოვანი.
- სიმწიფის პერიოდი: თესლი მწიფდება ივლის-აგვისტოში.
- ღერო: სწორმდგომი, ცილინდრული, გლუვი, სიმაღლე 30-120 სმ. ღეროს ზედა ნაწილი დატოტვილია.
- ფოთლები: მარტივი, ხაზოვან-ლანცეტა ფორმის, მთლიანი კიდეებით, მორიგეობით განლაგებული. ფოთლის სიგრძე 2-5 სმ, სიგანე 2-4 მმ. ფოთლები მწვანე ფერისაა, მოლურჯო ელფერით.
- ყვავილები: ცისფერი, იშვიათად თეთრი ან ვარდისფერი, შეკრებილი ფარისებრ-საგველა ყვავილედებად. ყვავილი ხუთფურცლიანია, დიამეტრით 1.5-2 სმ. ყვავილობს ივნის-ივლისში.
- ნაყოფი: მრგვალი ან ოვალური ფორმის კოლოფი, დიამეტრით 5-8 მმ. კოლოფი შეიცავს 8-10 მბზინავ, ყავისფერ თესლს.
- ფესვები: სელის ფესვთა სისტემა ღეროვანია, მთავარი ფესვი აღწევს ნიადაგში 1 მეტრამდე სიღრმეზე.
- გავრცელება: ველურად აღარ გვხვდება. ფართოდაა კულტივირებული მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, მათ შორის საქართველოშიც, ბოჭკოსა და ზეთის მისაღებად.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება სელის თესლი და მისგან მიღებული ზეთი. თესლი შეიცავს დიდი რაოდენობით ლორწოს, ცხიმოვან ზეთს, ცილებს, გლიკოზიდ ლინამარინს, ორგანულ მჟავებს, ფერმენტებს, ვიტამინებს. სელის ზეთი მდიდარია უჯერი ცხიმოვანი მჟავებით, განსაკუთრებით ომეგა-3-ით.
შეგროვების წესები: სელის თესლს აგროვებენ სრული სიმწიფის პერიოდში, როდესაც კოლოფები გაყვითლდება და გახმობას დაიწყებს. თესლს აშრობენ კარგად ვენტილირებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს. გამომშრალი თესლი ინახება მშრალ, გრილ ადგილას, ქსოვილის ტომრებში ან ჰერმეტულად დახურულ ჭურჭელში.
ქიმიური შემადგენლობა
სელის თესლი შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას:
- ცხიმოვანი ზეთი: 30-48%, ძირითადად შედგება უჯერი ცხიმოვანი მჟავებისგან (ლინოლის, ლინოლენის, ოლეინის).
- ლორწოვანი ნივთიერებები: 5-12%, ძირითადად შედგება პოლისაქარიდებისგან.
- ცილები: 20-30%.
- გლიკოზიდი ლინამარინი: მცირე რაოდენობით.
- ორგანული მჟავები: ვაშლმჟავა, ლიმონმჟავა და სხვა.
- ვიტამინები: A, B ჯგუფის, E, F.
- მინერალური ნივთიერებები: კალიუმი, ფოსფორი, მაგნიუმი, რკინა, თუთია, სელენი და სხვა.
- ფიტოესტროგენები: ლიგნანები.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
სელის თესლს და ზეთს აქვს შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- გარსშემომგარსველი: ლორწოვანი ნივთიერებები ფარავს კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ლორწოვან გარსს და იცავს მას გაღიზიანებისგან.
- ანთების საწინააღმდეგო: უჯერი ცხიმოვანი მჟავები და ფლავონოიდები ამცირებენ ანთებით პროცესებს.
- საფაღარათო: ზეთი ასტიმულირებს ნაწლავის პერისტალტიკას, ხოლო ლორწო აადვილებს ნაწლავის შიგთავსის გადაადგილებას.
- ანტიოქსიდანტური: ვიტამინი E და ფლავონოიდები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების მავნე ზემოქმედებისგან.
- ჰიპოლიპიდემიური: უჯერი ცხიმოვანი მჟავები ხელს უწყობენ სისხლში ქოლესტერინის დონის შემცირებას.
- ჰიპოგლიკემიური: შეიძლება ხელი შეუწყოს სისხლში შაქრის დონის რეგულირებას.
- იმუნომოდულატორული: აძლიერებს ორგანიზმის იმუნურ სისტემას.
გამოყენება მედიცინაში: სელის თესლის პრეპარატები გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების (გასტრიტი, ენტერიტი, კოლიტი, ყაბზობა), გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების (ათეროსკლეროზი, ჰიპერტონული დაავადება), კანის დაავადებების (ეგზემა, ფსორიაზი), შაქრიანი დიაბეტის დროს. სელის ზეთი გამოიყენება როგორც შინაგანად, ასევე გარეგანად.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
სელი ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. მას იყენებენ ნაყენის, ნახარშის, ჩაის, ლორწოს, ზეთის სახით. ხალხური რეცეპტების მიხედვით, სელის თესლს ხმარობენ ყაბზობის, გასტრიტის, კოლიტის, ბუასილის, ათეროსკლეროზის, ჰიპერტონიის, კანის დაავადებების, დამწვრობების, ჭრილობების სამკურნალოდ. ასევე, იყენებენ როგორც შარდმდენ, ამოსახველებელ, ტკივილგამაყუჩებელ და იმუნიტეტის გამაძლიერებელ საშუალებას.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: სელის თესლის ან ზეთის გამოყენებამდე, განსაკუთრებით სამკურნალო მიზნებისთვის, აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების ან განსაკუთრებული მდგომარეობების დროს (მაგ., ორსულობა).