არყი (Betula spp.)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: არყის ხე (Betula spp.), თავისი ქათქათა, თეთრი ქერქით, ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ტყეების ერთ-ერთი ყველაზე ცნობადი და დახვეწილი წარმომადგენელია. სლავურ და სკანდინავიურ კულტურებში იგი სიწმინდის, ახალი სიცოცხლისა და გამოზაფხულის სიმბოლოდ ითვლება. გარდა მისი ესთეტიკური ღირებულებისა, არყი უძველესი დროიდან გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. თანამედროვე ფიტოთერაპიაში კი მისი ფოთლები აღიარებულია, როგორც ერთ-ერთი საუკეთესო ბუნებრივი შარდმდენი საშუალება, რომელიც გამოიყენება ორგანიზმის "გამორეცხვისა" და დეტოქსიკაციისთვის.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: არყისებრნი (Betulaceae);
- გვარი: არყი (Betula);
- სახეობა: გვარი აერთიანებს მრავალ სახეობას, რომელთაგან სამკურნალოდ ყველაზე ხშირად გამოიყენება მეჭეჭიანი არყი (Betula pendula) და ბუსუსიანი არყი (Betula pubescens);
- სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი ხე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს აპრილ-მაისში, ფოთლების გამოჩენამდე ან გამოჩენისთანავე;
- ღერო: სწორი, სუსტი, სიმაღლით 20-30 მეტრამდე;
- ქერქი: მცენარის ყველაზე დამახასიათებელი ნაწილი. ახალგაზრდა ხეებზე გლუვი, თეთრი, ვერცხლისფერი, რომელიც ჰორიზონტალურ, თხელ ფირფიტებად იქერცლება. ქერქის თეთრი ფერი განპირობებულია ნივთიერება ბეტულინით;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, რომბისებრი ან სამკუთხა ფორმის, წაწვეტებული წვერით და ორმაგად დაკბილული კიდეებით. შემოდგომაზე კაშკაშა ყვითელ ფერს იღებს;
- ყვავილები: ერთსქესიანი, ერთსახლიანი. მამრობითი ყვავილები შეკრებილია გრძელ, ჩამოკიდებულ, ყვითელ მჭადა ყვავილედებში, ხოლო მდედრობითი – უფრო მოკლე, მომწვანო მჭადებში;
- ნაყოფი: პატარა, ერთთესლიანი, ფრთიანი კაკლუჭა;
- ფესვები: ზედაპირული, ფართოდ გაშლილი ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: ფართოდაა გავრცელებული ევროპასა და აზიაში. საქართველოში იზრდება მთის ტყეებში, სუბალპურ და ალპურ ზონებში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება არყის ფოთლები (Folium Betulae), კვირტები (Gemmae Betulae), ქერქი (Cortex Betulae) და ადრე გაზაფხულზე გამოყოფილი წვენი.
შეგროვების წესები:
- ფოთლები: აგროვებენ მაის-ივნისში, როდესაც ისინი ახალგაზრდა, წებოვანი და სურნელოვანია. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას;
- კვირტები: აგროვებენ ადრე გაზაფხულზე, დაბერვამდე. აშრობენ გრილ, ჰაერმოძრავ ადგილას;
- წვენი: იღებენ ადრე გაზაფხულზე, წვენის აქტიური მოძრაობის დროს, ღეროზე სპეციალური ნახვრეტის გაკეთებით;
ქიმიური შემადგენლობა
არყის სხვადასხვა ნაწილი განსხვავებული ქიმიური შემადგენლობით გამოირჩევა:
- ფოთლები: მდიდარია ფლავონოიდებით (ჰიპეროზიდი, კვერცეტინი), რომლებიც განაპირობებენ შარდმდენ ეფექტს. ასევე შეიცავს საპონინებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, C ვიტამინს და ეთერზეთებს;
- კვირტები: შეიცავს დიდი რაოდენობით ეთერზეთს, ფისოვან ნივთიერებებს;
- ქერქი: შეიცავს ტრიტერპენულ ნაერთებს – ბეტულინს და ბეტულინის მჟავას, რომლებსაც აქვთ ანთების საწინააღმდეგო და ანტივირუსული თვისებები;
- წვენი: შეიცავს შაქრებს (ფრუქტოზა, გლუკოზა), მიკროელემენტებს (კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი), ამინომჟავებსა და ფერმენტებს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
არყის პრეპარატებს გააჩნია კარგად შესწავლილი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- შარდმდენი (აკვარეტული): ფოთლების მთავარი და ოფიციალურად აღიარებული თვისებაა. ისინი ზრდიან გამოყოფილი შარდის რაოდენობას, ისე რომ არ იწვევენ ორგანიზმიდან მნიშვნელოვანი ელექტროლიტების (კალიუმი, ნატრიუმი) ჭარბად გამოდევნას. ეს ეფექტი გამოიყენება საშარდე გზების "გამოსარეცხად";
- ოფლმდენი და ანთების საწინააღმდეგო: ფოთლებსა და კვირტებს აქვთ სიცხის დამწევი და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება;
- ანტისეპტიკური: კვირტებისა და ქერქის პრეპარატები ავლენენ ანტიმიკრობულ აქტივობას;
გამოყენება მედიცინაში:
- ფოთლების ნაყენი და ჩაი: გამოიყენება როგორც შარდმდენი საშუალება საშარდე გზების ბაქტერიული და ანთებითი დაავადებების (ცისტიტი, ურეთრიტი) კომპლექსურ თერაპიაში. ასევე, ეფექტურია თირკმელში ქვიშისა და წვრილი კენჭების წარმოქმნის პროფილაქტიკისთვის;
- რევმატული დაავადებები: როგორც დამხმარე საშუალება, რომელიც ხელს უწყობს ორგანიზმიდან ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტების გამოდევნას;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში არყი უნივერსალურ საშუალებად ითვლებოდა. ფოთლების ჩაის სვამდნენ გაზაფხულზე "სისხლის გასაწმენდად" და როგორც ზოგად მატონიზირებელ საშუალებას. არყის წვენი პოპულარული გამაჯანსაღებელი სასმელია. ქერქისგან მიღებულ კუპრს კი საუკუნეების განმავლობაში იყენებდნენ კანის ქრონიკული დაავადებების (ეგზემა, ფსორიაზი) სამკურნალოდ.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: არყის ფოთლების, როგორც შარდმდენი საშუალების, გამოყენებას აქვს მკაცრი უკუჩვენებები.
- კატეგორიულად დაუშვებელია მისი გამოყენება გულის ან თირკმლის მწვავე უკმარისობით გამოწვეული შეშუპების დროს, რადგან დიურეზის ფორსირებამ შეიძლება გამოიწვიოს მდგომარეობის გაუარესება;
- არყის მტვერი ძლიერი ალერგენია, ამიტომ ალერგიისადმი მიდრეკილმა პირებმა მისი პრეპარატები სიფრთხილით უნდა გამოიყენონ;
- არ არის რეკომენდებული ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში ექიმთან კონსულტაციის გარეშე;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან.