ამარანტი (Amaranthus spp.)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ამარანტი (Amaranthus spp.), იგივე ჯიჯლა, არის არა მხოლოდ დეკორატიული მცენარე, არამედ უძველესი "ფსევდო-მარცვლეული" კულტურა, რომელსაც "აცტეკების ოქროს" უწოდებდნენ. ათასობით წლის განმავლობაში ის ცენტრალური ამერიკის ძირძველი მოსახლეობისთვის (აცტეკები, ინკები, მაია) წარმოადგენდა კვების უმნიშვნელოვანეს წყაროს, ქინოასა და ჩიას თესლებთან ერთად. დღეს ამარანტი განიცდის ნამდვილ რენესანსს, როგორც "სუპერ საკვები" (Superfood), მისი უნიკალური კვებითი ღირებულების, განსაკუთრებით კი ცილა ლიზინისა და იშვიათი ნაერთის, სკვავალენის, მაღალი შემცველობის გამო.
ბოტანიკური აღწერა
ამარანტი არის მცენარე, შესაბამისად, ვიყენებთ სტანდარტულ ბოტანიკურ აღწერას.
- ოჯახი: ამარანტისებრნი (Amaranthaceae);
- გვარი: ამარანტი (Amaranthus);
- სახეობა: გვარი მოიცავს 70-ზე მეტ სახეობას. ყველაზე გავრცელებული კულტივირებული სახეობებია კუდმაგვარი ამარანტი (Amaranthus caudatus), მეწამული ამარანტი (Amaranthus cruentus) და თავთავმაგვარი ამარანტი (Amaranthus hypochondriacus);
- სიცოცხლის ფორმა: უმეტესად ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: ერთწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს შუა ზაფხულიდან შემოდგომამდე;
- ღერო: სწორმდგომი, მძლავრი, ხშირად დატოტვილი, ზოგჯერ მოწითალო-მეწამული შეფერილობის. სიმაღლეში აღწევს 1-დან 3 მეტრამდე;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, მარტივი, რომბისებრი ან კვერცხისებრი ფორმის, ხშირად მომწვანო ან მუქი მეწამული ფერის;
- ყვავილები: ძალიან წვრილი, შეუმჩნეველი, თუმცა შეკრებილია უაღრესად მკვრივ და დიდ, საგველასებრ ყვავილედებში. ყვავილედები ხშირად კაშკაშა წითელი, მეწამული ან ოქროსფერია, რაც მცენარეს მაღალ დეკორატიულობას სძენს;
- ნაყოფი: კოლოფი, რომელიც შეიცავს ერთ პაწაწინა, მბზინავ, სფერულ თესლს (მარცვალს). თესლის ფერი შეიძლება იყოს ღია ყვითელი, ვარდისფერი ან შავი;
- ფესვები: მძლავრი მთავარღერძა ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: წარმოშობილია ამერიკის კონტინენტიდან, ამჟამად კულტივირებულია და გავრცელებულია მსოფლიოს მრავალ რეგიონში, მათ შორის საქართველოშიც;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო და კვებითი მიზნებისთვის გამოიყენება ამარანტის თესლი (მარცვალი), ფოთლები და ზეთი.
შეგროვების წესები:
- ფოთლები: აგროვებენ ახალგაზრდა მცენარეებზე, ყვავილობამდე. გამოიყენება ისპანახის მსგავსად, ნედლი ან თერმულად დამუშავებული სახით;
- თესლები: აგროვებენ სრული მომწიფების შემდეგ, შემოდგომაზე. ყვავილედებს ჭრიან, აშრობენ და შემდეგ ცეხვავენ თესლების გამოსაცალკევებლად, რომლებსაც დამატებით წმენდენ და აშრობენ;
ქიმიური შემადგენლობა
ამარანტის თესლი გამოირჩევა უნიკალური შემადგენლობით:
- ცილა (14-17%): შეიცავს სრულყოფილ ცილას, მათ შორის შეუცვლელ ამინომჟავა ლიზინს, რომლის დეფიციტსაც განიცდის სხვა მარცვლეული კულტურები;
- სკვავალენი (Squalene): ამარანტის ზეთი ამ ნაერთის ერთ-ერთი უმდიდრესი მცენარეული წყაროა (8%-მდე). სკვავალენი არის ძლიერი ანტიოქსიდანტი და კანის ბუნებრივი კომპონენტი;
- უჯერი ცხიმოვანი მჟავები: (განსაკუთრებით ამარანტის ზეთში);
- ბოჭკო (უჯრედისი): ხსნადი და უხსნადი ბოჭკოს მაღალი შემცველობა;
- მინერალები: რკინის, კალციუმის, მაგნიუმის, ფოსფორისა და მანგანუმის გამორჩეული წყარო;
- ვიტამინები: B ჯგუფის ვიტამინები (განსაკუთრებით B6, ფოლიუმის მჟავა) და ვიტამინი E;
- ოქსალატები: ფოთლები და თესლი შეიცავს ოქსალის მჟავას მარილებს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ამარანტის სამკურნალო პოტენციალი პირდაპირ კავშირშია მის ქიმიურ შემადგენლობასთან:
- ჰიპოქოლესტერინემიული (ქოლესტერინის დამწევი): სკვავალენისა და ხსნადი ბოჭკოს მაღალი შემცველობა ხელს უწყობს სისხლში "ცუდი" ქოლესტერინის (LDL) დონის შემცირებას და გულ-სისხლძარღვთა სისტემის დაცვას;
- ანტიოქსიდანტური: სკვავალენი, ვიტამინი E და ფენოლური ნაერთები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების დაზიანებისგან და ანელებენ დაბერების პროცესებს;
- ანთების საწინააღმდეგო: ხელს უწყობს ორგანიზმში ქრონიკული ანთებითი პროცესების შემცირებას;
- ანტიანემიური: რკინის მაღალი კონცენტრაცია ეხმარება ანემიის (სისხლნაკლებობის) პროფილაქტიკასა და მკურნალობას;
გამოყენება მედიცინაში:
ამარანტი გამოიყენება, როგორც დიეტური საკვები და ბიოლოგიურად აქტიური დანამატი:
- ცელიაკია (გლუტენის აუტანლობა): ამარანტის მარცვალი ბუნებრივად არ შეიცავს გლუტენს, ამიტომ იდეალურია გლუტენ-ფრი დიეტისთვის;
- გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები: ათეროსკლეროზისა და ჰიპერტონიის კომპლექსურ თერაპიასა და პროფილაქტიკაში;
- საჭმლის მომნელებელი სისტემა: მაღალი ბოჭკოვანი შემცველობის გამო აუმჯობესებს ნაწლავთა პერისტალტიკას და ებრძვის შეკრულობას;
- კანის ჯანმრთელობა: ამარანტის ზეთს (სკვავალენის წყალობით) იყენებენ კოსმეტოლოგიაში კანის დასატენიანებლად და რეგენერაციისთვის;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
აცტეკები ამარანტს იყენებდნენ არა მხოლოდ საკვებად, არამედ რიტუალური მიზნებისთვის. ხალხურ მედიცინაში მის ფოთლებს იყენებდნენ დიარეის, დიზენტერიისა და ჭარბი მენსტრუალური სისხლდენის დროს, როგორც შემკვრელ საშუალებას. თესლების ნახარშს კი – ზოგად სისუსტესთან და ანემიასთან საბრძოლველად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ამარანტის ფოთლები და თესლი შეიცავს ოქსალატებს (ოქსალის მჟავას).
- თირკმლის კენჭოვანი დაავადება: იმ პირებმა, ვისაც აქვთ თირკმელებში კენჭების (განსაკუთრებით ოქსალატური კენჭების) წარმოქმნისადმი მიდრეკილება, თავი უნდა აარიდონ ამარანტის (განსაკუთრებით ფოთლების) დიდი რაოდენობით მიღებას;
- ნიტრატები: უმი ფოთლები შეიძლება შეიცავდეს ნიტრატებს. რეკომენდებულია მათი თერმული დამუშავება (მოხარშვა), რაც ამცირებს როგორც ოქსალატების, ისე ნიტრატების შემცველობას;
- ამარანტის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია, განსაკუთრებით ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში;